Złota i kultura złocka

Czas powstania

Kultura złocka rozwijała się w młodszym eneolicie, na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Jednak już wcześniej, przynajmniej od VI tysiąclecia p.n.e. istniało na terenie obecnej miejscowości Złota prehistoryczne osadnictwo.

Opis cech fizycznych

Złota jest miejscowością leżącą w odległości około 5 km od Sandomierza, znaną przede wszystkim z cennych wykopalisk. Od niej pochodzi nazwa znana archeologom na całym świecie – kultura złocka.

Ta neolityczna kultura oddziaływała na obszarze Wyżyny Sandomierskiej. Jej osady położone były na żyznych glebach lessowych – od krawędzi doliny Wisły do biegu rzeki Kamiennej i Nidy. Miała synkretyczny charakter, co jest dowodem łączenia się ludności nomadycznej horyzontu środkowoeuropejskiego z grupami miejscowymi młodszego eneolitu. Widoczne są więc wpływy przede wszystkim kultury ceramiki sznurowej, ale też kultury amfor kulistych, kultury badeńskiej (ceramiki promienistej), kultury pucharów lejkowatych.

Kultura złocka wytworzyła niezwykle bogatą w kształty i dekoracje ceramikę. Jej typową cechą jest obecność na misach falistych ornamentów, uzyskanych z odciskania sznura na glinie. Wyrabiano również ozdoby z bursztynu, muszli, kłów dzika, jelenia i psa. Do wyrobu narzędzi oprócz kamienia szeroko stosowano kości i rogi. Osiągnięto wysoki kunszt w produkcji bojowych toporów kamiennych. W zajęciach mieszkańców dominowała hodowla połączona z uprawą roli. Budowano głównie niewielkie ziemianki. Czasami osady miały charakter obronny. Unikatowy jest też złocki sposób wykonywania grobów niszowych, z komorą wygrzebaną w ścianie jamy grobowej, niekiedy wyłożoną płytami kamiennymi. Pochówki miały charakter szkieletowy w pozycji skurczonej; najczęściej mężczyźni ułożeni byli na lewym, a kobiety na prawym boku. Groby, często zbiorowe, tworzono przede wszystkim na obrzeżach osad, ale zdarzają się także pomiędzy ziemiankami. Cechą charakterystyczną jest występowanie w grobach dużej ilości naczyń glinianych. Zmarłych grzebano z ich dobytkiem. Spotyka się pochówki zwierząt. Znaleziono także grób ze szkieletem o sztucznie wydłużonej czaszce. Prawdopodobnie w kulturze złockiej wyznawano kult solarny.

Ze Złotej znane są również ślady odlewnictwa i kucia miedzi z drugiej połowy IV wieku, z czasów wytwarzania miedzi przez kulturę lendzielską i grupy kultury polgarskiej. Znaleziono tam przykłady innych jeszcze kultur – Chłopice-Vesele ze Słowacji, mierzanowskiej, trzcinieckiej, lateńskiej, a także rozległą osadę z późnego okresu rzymskiego (III-V w. n.e.), na którą nawarstwiła się osada wczesnośredniowieczna, prawdopodobnie ufortyfikowana za pomocą palisady, z licznymi zabytkami, które pozwoliły określić czas jej użytkowania od VI do IX-X w. Stałym elementem zabudowy były zagłębiane częściowo w ziemię drewniane chaty o konstrukcji słupowej, wewnątrz których występowały kamienne paleniska oraz charakterystyczne kamienne piece kopułowe. Zapewne na obszarze Złotej zachowana była ciągłość osadnicza od okresu późnorzymskiego aż po wczesne średniowiecze.

Miejsce wykopalisk w Złotej znajduje się na lessowym wzgórzu koło rzeczki Polanówki, tuż przy głównej szosie na trasie Sandomierz – Kraków. Wzgórze to, zwane „Kalenicą”, leży w części pól wsi pod nazwą „Grodzisko”. U jej podnóża stoi stary młyn elektryczny (dziś już nieczynny). Miejscem wykopalisk archeologicznych w okresie międzywojennym był sam szczyt wzgórza. Obecnie to obszar zajęty pod uprawę rolniczą. Po wojnie badano głównie stanowisko zwane Kopcem Kwacała i jego okolice.

Eksponaty z wykopalisk z terenu Złotej oraz innych okolicznych miejscowości obejrzeć można głównie w sandomierskim muzeum. Są to zarówno kości ludzkie, jak i naczynia gliniane, figurki oraz ozdoby. Wiele obiektów wykopanych przez Z.L. Lenartowicza znalazło się również w muzeach kieleckim czy krakowskim.

Opis kontekstów historycznych

Tereny obecnej gminy Samborzec należą do najciekawszych archeologicznie regionów Polski. Wyjątkową postacią związaną ze Złotą i kulturą złocką był Zdzisław Leopold Lenartowicz (1862-1940)  – artysta malarz, uczeń Jana Matejki. Amatorsko zajął się archeologią i to jej poświęcił większość swojego życia. W 1888 roku rozpoczął prace wykopaliskowe w Złotej i był pierwszym odkrywcą stanowisk kultury złockiej. Przeprowadził mnóstwo badań archeologicznych, głównie na terenie dzisiejszego województwa świętokrzyskiego. Współorganizował muzeum PTK w Kielcach, potem w nim pracował. Należał również do inicjatorów utworzenia muzeum w Sandomierzu.

Profesjonalne prace archeologiczne przeprowadzono w Złotej w okresie międzywojennym, w 1922 roku oraz w latach 1926-1930. Wyniki badań okazały się rewelacją. Natrafiono tu bowiem na ślady osadnictwa neolitycznego kilku kultur, znaleziono też setki przedmiotów z wczesnej epoki brązu i późniejszych okresów. W 1922 W. Antoniewicz odkrył liczne groby szkieletowe z ceramiką sznurową. Badania prowadzone w latach 1926-1930 przez J. Żurowskiego ujawniły duży zespół osadniczy z IV tysiąclecia p.n.e. Osada miała charakter obronny, usytuowana była na wzgórzu, na krawędzi doliny rzecznej, prawdopodobnie była otoczona fosą. Należała do ludności kultury lendzielsko – polgarskiej. Ludność ta żyła we wspólnocie rodowej. Charakterystyczny był dla niej kult płodności, stąd duża rola kobiety i bóstw kobiecych, czego świadectwem mogą być antropomorficzne naśladownictwa bóstw żeńskich w glinie, znalezione w osadzie.

Po wojnie, w latach 60. badano dwa grodziska, znaleziono liczną ceramikę, ozdoby, narzędzia krzemienne. Badania w Złotej prowadzono też w latach 2002-2004 oraz w latach 2012-2013 pod kierownictwem M. Florka i M. Bajki. Badano stanowisko 6 w Złotej – „Kopiec Kwacała” – ponad czterometrowy kopiec ziemny, zwany kopcem Kwacała lub Chwacała. Według miejscowej tradycji, kopiec to miejsce pochówku rycerza Kwacała – dowódcy rycerstwa polskiego, poległego w walce z Mongołami w 1260 roku, lub też jest kurhanem nakrywającym zbiorową mogiłę najeźdźców mongolskich, poległych z rąk tegoż Kwacała. Według badań jest on zapewne pozostałością neolitycznego grobowca kultury pucharów lejkowatych. W późniejszych czasach inne społeczności zakładały w tym miejscu swoje osady i cmentarzyska.

W latach 2002-2004 odkryto 23 obiekty na prawie 3 arach przebadanej powierzchni, głównie groby późnoneolitycznej kultury ceramiki sznurowej i wczesnobrązowej kultury mierzanowickiej. Najciekawszym znaleziskiem był grób nr 1 kultury mierzanowickiej ze szkieletem ułożonym na tzw. żabę i z bogatym wyposażeniem, interpretowany jako pochówek przywódcy rodu czy naczelnika plemienia. Poza grobami odkryto pozostałości osad kultur malickiej i mierzanowickiej.

W 2012 roku odkryto m.in. dwa groby kultury złockiej, jeden z niekompletnym brukiem kamiennym na dnie, drugi szybowy. Na uwagę zasługują też odkryte wtedy dwa obiekty osadnicze, które z dużym prawdopodobieństwem można wiązać z tą społecznością. Są to okrągłe w planie i trapezowate w przekroju jamy-piwniczki. W jednej z nich, na dnie, znaleziono skupisko kości zwierzęcych, wśród których znajdowały się fragmenty czaszki i poroża jelenia. W roku 2013 odkryto 12 obiektów, przede wszystkim jamy o różnych funkcjach, a także palenisko o konstrukcji kamienno-glinianej. Są to pozostałości osad z okresu wczesnego neolitu i wczesnej epoki brązu.

Ważne dla archeologii odkrycia poczyniono również w innych, pobliskich miejscowościach. Człowiek zakładał osady na żyznej, ciepłej i bezpiecznej krawędzi doliny Wisły już w VI tysiącleciu p.n.e. Świadczy o tym odkryta podczas wykopalisk w Samborcu osada ceramiki wstęgowej.

Pozostałości rozległej osady z  połowy IV tysiąclecia p.n.e. zamieszkanej przez ludność kultury pucharów lejkowatych odkryli archeolodzy na polach w Gorzyczanach. Rolnik z Gorzyczan podczas jesiennej orki natrafił na swoim polu na grób szkieletowy. Odkryte miejsce pochówku kilkuletniego dziecka znajdowało się w owalnej jamie służącej mieszkańcom osady jako śmietnik. Obok szkieletu znaleziono narzędzie krzemienne, tzw. drapacz, służący do obróbki drewna i kości, a także różne odpadki. Odkrycie z Gorzyczan to drugi pochówek w jamie odpadkowej ludności kultury pucharów lejkowatych z okolic Sandomierza. Ciekawych odkryć archeologicznych dokonano także w Strochcicach, Krzeczkowicach, Polanowie, Milczanach, Łojowicach, Kobiernikach, Janowicach, Jachimowicach i Andruszkowicach.

Wiele jest więc na terenie gminy Samborzec miejsc ciekawych archeologicznie, a jeszcze więcej miejsc nieprzebadanych. Z pewnością jednak najbardziej znana i warta zapamiętania jest miejscowość Złota, dająca nazwę kulturze złockiej. Nie tylko jednak pozostałości tej kultury odnaleziono w Złotej, ale wielu innych. „Miejscowość ta przyciągała ludzi od niepamiętnych czasów – jak złoto” – pisał archeolog Józef Żurowski. Jest więc Złota miejscem odkryć archeologicznych reprezentatywnym dla regionu sandomierskiego, wykładnikiem osadnictwa prehistorycznego tych okolic.