- Czas powstania
ok. 1776r.
2. Opis cech fizycznych wprowadzonego Gminnego Cudu Regionu
Karczma „Pod koniem” powstała w centrum wsi Kozy w okresie budowy drogi „cesarki” (XVIII w.) Karczma przed głównym wejściem posiadała charakterystyczny ganek z ławkami, a nad nim malowany na desce wizerunek konia oraz napis „GOSPODA KONCESJONOWANA”. Karczma – zajazd „Pod Koniem”, była dużym budynkiem, do roku 1836 parterowym z piwnicą.We wspomnianym karczma roku przeszła gruntowny remont i nadbudowano piętro. Tak, więc sam budynek zajazdu składał się na początku lat 50-tych XIX wieku z piwnicy z magazynami, parteru oraz piętra. Wejście, tak jak współcześnie znajdowało się od strony traktu, z gankiem z galeryjką na 4 słupach malowanych na zielono. Po obu stronach ulokowane były murowane ławki. Na ganek z poziomu drogi wchodziło się po 6 kamiennych schodach.
3. Opis kontekstów historycznych
Droga zwana cesarką była pierwszą tego typu drogą na ziemiach polskich, której budowę nadzorował austriacki inżynier Johann Gross. Droga miała szerokość ok. 5 m oraz pobocza do 2 m i była utwardzona na głębokości 0,5 m czterema warstwami ubitego tłucznia bądź żwiru. Na długich odcinkach gdzie tylko to możliwe trakt obsadzano gęsto po obu stronach drzewami. Rozłożyste korony dębów bądź lip dawały cień w słoneczne i upalne dni. Trakt Śląsko-Cieszyński zaczynał się w Gdowie, szedł przez Myślenice, Izdebnik, Wadowice, Andrychów, Kęty, Białą do Bielska i dalej ciągnącym się pod nazwą trakt Wiedeński, przez Cieszyn na Morawy, Czechy do Prus, Saksonii, Belgii, i innych państw Europy, zwłaszcza niemieckich, docierając do Wiednia, a stamtąd nad wybrzeże Morza Śródziemnego.
Oprócz takiego połączenia, trakt ten łączył się z drogą z Krakowa, która tym sposobem wiązała to miasto ze Śląskiem Cieszyńskim. Powstanie „cesarki” znacznie ożywiło pod względem gospodarczym ziemię galicyjską. W samych tylko Kozach przy cesarce powstały aż trzy duże murowane karczmy, z których jedną z nich była właśnie karczma „Pod Koniem”.
Nie jest znana dokładna data budowy karczmy, jednak należy przyjąć, że budynek ten istniał w momencie nadawania domom numeracji za czasów zaboru austriackiego. W Kozach nastąpiło to w 1776 r. W związku z tą zmianą porządkową budynek ten otrzymał nr 3. Jako karczma, budynek figuruje już w 1782 r. w spisie dworskich budynków. Prowadzona działalność usługowo-handlowa oraz wytwórcza wymagała istnienia zaplecza gospodarczego. Całość zespołu budynków zajazdu „Pod Koniem” wraz z podworcem odgrodzonym płotem sztachetowym z potężną bramą, liczyła 6 budynków. Poza właściwym budynkiem zajazdu na południe znajdowały się trzy stajnie dla koni podróżnych, krowiarnia, oraz szopa na drewno. Na podwórzu znajdowały się również studnia i kręgielnia na pięciu słupach.
Wejście znajdowało się od strony traktu, z gankiem z galeryjką na 4 słupach malowanych na zielono. Po obu stronach ulokowane były murowane ławki. Na ganek z poziomu drogi wchodziło się po 6 kamiennych schodach.
Karczma wchodziła w szczególnie pięknie rozplanowany i położony zespół parkowo-dworski w Kozach, który znajdował się on w samym centrum Kóz. Składały się na niego pałac wraz z zabudowaniami dworskimi – oficynami i budynkami gospodarczymi po jego obu stronach. Za budynkami rozpościerały się pola uprawne. Od strony południowej znajdował się szeroki zjazd z drogi cesarskiej, po którego drugiej stronie umiejscowiono właśnie karczmę wraz z budynkami zaplecza gospodarczego i dalej wzdłuż ciągnącej się na południe starej drogi budynkami rzemieślników dworskich. Całe to rozplanowanie wpisuje się w pierwszą zasadę ekonomiki dóbr, jak najlepszego rozplanowania
zabudowań.
Karczma musiała spełniać czołową rolę w ekonomice dóbr ówczesnych właścicieli Kóz. Stanowiła ona jedną z lepiej uposażonych tego typu budynków dworskich i wchodziła w skład kompleksu karczm znajdujących się na drodze z Białej do Kęt. Na krańcach wsi prosperowały dwie pozostałe murowane karczmy, jedna w Małych Kozach oraz druga „Na Flakach”. Wzrastająca rola traktu cesarskiego sprawiła, że w XIX wieku wspomniane trzy dawne karczmy dworskie stanowiły trzon sieci tego typu podmiotów. Ich dogodne położenie spowodowało, że jako jedyne z wielu karczm na terenie Kóz działały do lat okupacji.
Wszystkie inne dworskie karczmy, w tym szczególnie położone przy tzw. starej drodze (dzisiejsza ul. Jana III Sobieskiego) traciły na znaczeniu. Po ich sprzedaży przez dwór były likwidowane z racji
nieopłacalności działalności.
W XIX w. dzierżawcami karczm w Kozach byli zazwyczaj karczmarze pochodzenia żydowskiego. Ostatnim w karczmie „Pod Koniem” był Emil Blumenfeld, który prowadził także rozlewnię piwa. Po nim od 1904 r. karczmę prowadził Franciszek Hołuj. W 1912 r. dwór sprzedał karczmę „Pod Koniem” Karolowi i Annie Hałatom z Kóz. Od 1925 r. karczmę prowadził Jan Hałat, który do starej części budynku dobudował dużą salę od strony południowej. Od 1942 r. właścicielem karczmy był, prowadzący piekarnię Leopold Schubert.
Po II wojnie światowej karczmę przejął Skarb Państwa, jako dobro porzucone i poniemieckie. W budynku karczmy ulokowano Dom Kultury, Bibliotekę Gromadzką, Posterunku Milicji Obywatelskiej, Komitet Gminny PZPR, Klubu Prasy i Książki „Ruch”, klub Związku Młodzieży Wiejskiej, Izbę Pamiątek. W 2010 r. przeprowadzono remont, po którym budynek otrzymał charakterystyczną wieżę zegarową z kurantem.
Dziś dawna karczma „Pod Koniem” jest główną siedzibą Domu Kultury w Kozach oraz licznych stowarzyszeń społecznych.
województwo: śląskie
gmina: Kozy