Czas powstania
Druga poł. XIX w.
Opis cech fizycznych wprowadzonego Gminnego Cudu Regionu
Założenie pałacowo-dworskie wraz z rozległym parkiem, przez którego środek przepływa rzeka Wiercica zajmuje obszar ok. 25 ha. Jest położone po wsch. stronie drogi prowadzącej z Żarek do Janowa, rozciągając się na pn. od wsi i sięgając aż po dawne miasto Janów. Budynki pałacu i dworu są usytuowane w centralnej części parku urządzonego w stylu angielskim i otoczonego murem. Główna brama wjazdowa zlokalizowana jest od strony zach., a alejka łącząca ją z dworem i pałacem prowadzi pomiędzy zabudowaniami gospodarczymi. Dominującym obiektem zespołu jest pałac Raczyńskich wzniesiony w poł. XIX w. w stylu klasycystycznym z elementami neorenesansowymi. Front dwukondygnacyjnego budynku założonego na planie prostokąta zwrócony jest na zach. i ozdobiony wydatnym, pięcioosiowym, trójkondygnacyjnym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem z akroteriami i kartuszem herbowym. Na osi głównej znajdują się portyki filarowe, których zadaszenia tworzą tarasy. Podziały elewacji akcentują prostokątne okna profilowane opaskami (na drugim piętrze sklepione półkoliście), drzwi wejściowe oraz balkonowe. Korpus główny nakryty jest dachem czterospadowym pokrytym blachą. Wejście flankują dwa marmurowe posągi lwów podtrzymujących tarcze z herbem Nałęcz Raczyńskich i św. Jerzym. Przed pałacem znajduje się fontanna.
W skład zespołu pałacowego wchodzi park pałacowy z XIX wieku, 40 hektarowy, w stylu angielskim, przez którego środek przepływa Wiercica (zdecydowała ona o nadaniu parkowi romantycznego charakteru). Park został zaprojektowany przez Franciszka Szaniora, który postanowił wzbogacić jego florę takimi gatunkami drzew i krzewów, jak modrzew japoński, wiąz turkiestański, tulipanowiec amerykański czy karagana syberyjska. Na terenie zespołu pałacowo-parkowego odnaleźć można także interesujący pomnik przyrody – ok. 600-letni dąb szypułkowy „Dziad”.
Po wojnie w pałacu mieściło się Technikum Rolnicze, później Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego, a następnie oddział Zespołu Parków Krajobrazowych. Po wojnie budynek był kilkakrotnie remontowany. Hol parteru zdobią pary kolumn i dekoracja stiukowa. Zachowała się zabytkowa drewniana klatka schodowa, a na piętrze część boazerii przytrzymującej tapety z materii. Z dawnego wyposażenia pałacu pozostały także szafy biblioteczne i kredens kuchenny oraz nieliczne meble i obrazy eksponowane w Dworku Krasińskiego. Obecnie Pałac zarządzany przez Starostwo stoi pusty.
Opis kontekstów historycznych
Pierwotnie w tym miejscu stał dwór obronny, zbudowany najprawdopodobniej w 1581 r., później kilkakrotnie przebudowany. Zmieniali się też jego właściciele. Dwór, nazywany już zamkiem, następny właściciel Jan Koryciński odsprzedał w 1625 r. Stanisławowi Koniecpolskiemu, który przekazał go swemu bratankowi Janowi Koniecpolskiemu, założycielowi Janowa. Kolejnymi właścicielami zamku byli Potoccy, a następnie – z nadania carycy Katarzyny II – przejęli go książęta kurlandzcy, Bironowie, którzy nie mieszkali w Potoku.
Niezamieszkany zamek stopniowo podupadał i następni właściciele (Szaniawscy, a później Pruszakowie) nie remontowali go i użytkowali tylko część budynku, mieszkając we dworze w Żurawiu. W 1829 r. nie nadający się do zamieszkania zamek przejął siostrzeniec Pruszaków, Stanisław Leski. Wybudował on obok zamku parterowy dworek, w którym mieszkali kolejni właściciele Potoku – Skarżyńscy i Pintowscy. Posiadłości potockie były wtedy zadłużone, a zamek stał pusty i obracał się w ruinę.
W 1851 r. dobra złotopotockie zakupił generał hr. Wincenty Krasiński i on przebudował w 1856 r. zamek na rezydencje pałacową w stylu pseudoklasycystycznym z elementami neorenesansowymi. Rok później, w 1857 r. spędzał tutaj wakacje wraz z rodziną Zygmunt Krasiński. Jesienią zmarła najmłodsza córka poety – 4-letnia Elżbietka, pochowana w kościele w Złotym Potoku. Od tej pory pałac stał nie zamieszkany aż do 1877 r., kiedy to sprowadziła się tutaj starsza córka Zygmunta Krasińskiego – Maria Beatrix, która wyszła za mąż za hr. Aleksandra Raczyńskiego. Pałac został wtedy wyremontowany i wyposażony w meble, obrazy i sprzęty. Po wczesnej śmierci Marii Raczyńskiej od 1886 r. do 1903 r. w pałacu mieszkał plenipotent małoletniego wnuka poety, Karola Raczyńskiego, Tadeusz Dzierżykraj-Morawski herbu Nałęcz.
W latach 1903-1905 pałac został gruntownie przebudowany wg projektu Jana Heuricha i Zygmunta Hendla. Hrabia Karol Raczyński ożenił się z księżną Stefanią Czetwertyńską i przygotował pałac jako swoje gniazdo rodzinne. Front zwrócony na zachód zdobi pięcioosiowy ryzalit, zakończony trójkątnym przyczółkiem z kartuszem herbowym. W północnym skrzydle znajdowała się romantyczna wieża, którą ze względów strategicznych rozebrano w połowie 1939 r.
Przed portykiem zdobiącym główne wejście do pałacu ustawione są dwa marmurowe lwy, podtrzymujące tarcze z herbami: Nałęcz (Przewiązka) – hrabiów Raczyńskich i Czetwertyński I (Święty Jerzy zabijający smoka) – książąt Czetwertyńskich. Były one na czas wojny zakopane w miejscu, w którym obecnie stoją. Podczas wojny hitlerowcy zajęli pałac i przenieśli Raczyńskich do dworku. W 1944 r. wysiedlili rodzinę właścicieli do Częstochowy, aby nie widzieli dokonywanej kradzieży. Najcenniejsze elementy wyposażenia pałacu Niemcy wywieźli w 1945 r. Resztę zniszczyli po wkroczeniu Rosjanie.
Po wojnie władze komunistyczne zabroniły Raczyńskim powrotu do Złotego Potoku pod groźbą aresztu, a dobra złotopotockie zostały rozparcelowane jako pierwsze w kraju. Ostatni właściciel Złotego Potoku, hr. Karol Raczyński, wnuk Zygmunta Krasińskiego zmarł w nędzy w Łodzi w 1946 r. i został pochowany w złotopotockim kościele. Jego żona Stefania z Czetwertyńskich wyjechała po śmierci męża do Anglii. Pozwolono jej zabrać ze sobą tylko jedną walizkę.
Dane identyfikacyjne
Województwo: śląskie
Gmina: Janów