Nadwiślańskie starorzecza w gminie Samborzec

Czas powstania

Wisła zmieniała swój bieg od tysięcy lat, ludzie obserwują jej działania od wieków. Dopiero w XX wieku rzeka została dosyć stabilnie uregulowana. Jej dawne koryta, starorzecza, przybierały wygląd większych czy mniejszych rzeczek, jezior, bagien, oczek wodnych. Obecny kształt krajobrazowych śladów po Wiśle utrzymuje się od czasów przedwojennych, kiedy dokonano większych regulacji i melioracji.

Opis cech fizycznych

Przez gminę Samborzec przebiega granica między Wyżyną Sandomierską a Doliną Wisły. Wyżyna znana jest z wąwozów lessowych, natomiast w kotlinie powodem do dumy są piękne tereny nadwiślańskie z pozostałościami po starorzeczach rzeki Wisły. Wsie: Skotniki, Bogoria Skotnicka, Zajeziorze, Zawierzbie, Ostrołęka, Koćmierzów, Zawisełcze, częściowo też Szewce, Samborzec i Złota leżą w obrębie Niziny Nadwiślańskiej, mikroregionu Kotliny Sandomierskiej. Są to tereny zalewowe.

Poza dominującymi obszarami uprawnymi (sadami i warzywnikami), charakterystyczne są tutaj podmokłe łąki z roślinnością naturalną, zarośla, zadrzewienia śródpolne, przydrożne, przecinające te tereny cieki wodne, dawne kanały, oczka wodne, jeziora. Teren jest raczej płaski. Niskie i płaskie tereny urozmaicają tu starorzecza – opuszczone koryta, w najniższych miejscach zajęte przez jeziora, stawy, tereny podmokłe oraz usypany sztucznie wał ziemny, mający chronić przed wylewami Wisły. Przez te tereny przepływa rzeka Koprzywianka, od strony Koprzywnicy puszczona przekopem i wpadająca do Wisły w Zawisełczu.

Miejscem o wyjątkowych walorach przyrodniczych jest pozostałość po starym korycie Wisły – Jezioro Bogoryjskie w Bogorii Skotnickiej – o długości 1800 m i powierzchni 8 ha. Także mniejsze: Jezioro Jandowe w Zajeziorzu i Jezioro Ostrołęckie w Ostrołęce to ślady dawnych starorzeczy. Starorzecza powstały w wyniku odcięcia meandrowego koryta rzeki. Taki odizolowany od nurtu rzecznego obszar opanowały rozmaite zbiorowiska roślinne i zwierzęce. Występują tu przeróżne rośliny, przede wszystkim zanurzone w wodzie, niektóre rzadko spotykane. Latem pięknie kwitną: grzybień biały (tzw. lilia wodna), grążel żółty, pływacz zwyczajny (o żółtych kwiatach). Wyjątkową rośliną jest, rzadko już notowana i zagrożona, kotewka (orzech wodny). Kotewka rośnie w wodzie, zakotwiczona w dnie za pomocą owocu o kształcie orzecha z czterema kolcami. Kotewkę od dawien dawna wykorzystywano jako roślinę jadalną, nawet mielono jej owoce na mąkę. W kolczaste orzechy stroiły się też czasem dziewczęta. W miejscach płytszych pływające dywany tworzy osoka aloesowata, rzęsa wodna (rzęsa drobna) czy salwinia. Brzegi jeziora porasta roślinność wysoka, tzw. szuwary, oczerety. Rośnie tu trzcina pospolita, pałka szerokolistna, tatarak, oczeret jeziorny. Szuwary zamieszkują liczne ptaki, np. łabędź niemy, kaczka krzyżówka, kaczka mandarynka, łyska zwyczajna, kokoszka zwyczajna, rybitwa, czajka zwyczajna. W tych okolicach występują również ptaki drapieżne, tj. krogulec czy sowa uszatka. Szuwary przechodzą bowiem miejscami w podmokłą olszynę. Od jakiegoś czasu nad jeziorem można spotkać też bobry i wydry.

Jezioro Bogoryjskie znajduje się obecnie pod opieką Stowarzyszenia Wędkarzy „Amur”. Dba ono o czystość jeziora i jego najbliższych okolic. Corocznie w okresie zimowym jezioro jest czyszczone ze starej trzciny i mułu. Natomiast w okresie letnim wykaszane są przyległe łąki.

Pozostałością po Wiśle na terenach bliżej Wisły, szczególnie już za wałem, są również nieduże zbiorniki wodne, tj. Glinik w centrum wsi Bogoria Skotnicka czy tzw. doły za wałem, np. Dół Majewskiego. W okolicy jeziora, a przede wszystkim za wałem, nad Wisłą rosną zarośla łozowe, tzw. kępa, łozina. Takie zarośla powstają często w miejscach wyciętych lasów łęgowych, rozrastają się na dawnych pastwiskach. Łączą się z łęgami topolowo-wierzbowymi. Tereny bagniste porastają olszyny, zwane olsami, olesami i łęgi olszowe.

Część gminy Samborzec położona na terenach za wałem wiślanym znajduje się w obrębie Tarnobrzeskiej Doliny Wisły – obszaru naturowego Natura 2000, powołanego ze względu na cenne walory przyrodnicze. Sieć Natura 2000 to prawna forma ochrony przyrody w Polsce. Tarnobrzeska Dolina Wisły obejmuje międzywale rzeki Wisły położone w Nizinie Nadwiślańskiej Kotliny Sandomierskiej, na styku województw świętokrzyskiego i podkarpackiego.

Ochronie siedliskowej na tym terenie podlegają starorzecza i eutroficzne (obfite w substancje odżywcze) zbiorniki wodne z roślinnością zanurzoną i zakorzenioną na dnie, zalewane muliste brzegi rzek, łąki selernicowe, niżowe, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe.

Na terenach nadwiślańskich pojawiają się licznie ptaki: bieliki, bociany czarne, sowy uszate, czajki, rycyki, derkacze, bażanty, kuropatwy, rybitwy zwyczajne i białoczelne, sieweczki rzeczne, brodźce piskliwe, mewy śmieszki i srebrzyste, ostrygojady, zimorodki. Spotkać można także ptaki migrujące: gęsi, kaczki, żurawie, czaple, kormorany. W łęgach i zagajnikach mieszkają sarny, jelenie, lisy, zające. Zaobserwować można kumaka nizinnego, rzekotkę drzewną, ropuchę szarą, żabę trawną i wodną, zaskrońca, jaszczurki. Pojawiają się ciekawe owady, na przykład modliszka. W wodach rzecznych można spotkać bobry, wydry. Występują tu powszechnie znane sumy, szczupaki, sandacze, okonie, leszcze, karpie, karasie, krąpie, klenie, brzany, certy, świnki, ukleje, płocie, bolenie. W mulistym dnie żyją szczeżuje, liczne mięczaki i bezkręgowce. Ze zwierząt chronionych mogą tu występować owady – czerwończyk nieparek, modraszek nausitous, płazy – kumak nizinny, traszka grzebieniasta, ptaki – bocian biały, bocian czarny, rybitwa rzeczna, zimorodek zwyczajny, ryby – boleń pospolity, kiełb Kesslera, piskorz, różanka pospolita, ssaki – bóbr europejski i wydra europejska.

Nadwiślański brzeg zachwyca swoją bioróżnorodnością, bogactwem przyrodniczym. Jest to jednak obszar słabo poznany i słabo opisany przez przyrodników, wymagający dalszych badań i obserwacji.

Jeziora i rzeki w gminie Samborzec odgrywały i odgrywają ważne role gospodarcze, kulturowe, krajobrazowe. To obiekty ważne dla wędkarzy, zachwycają i mieszkańców, i turystów. Przez nadwiślańskie tereny przebiegają szlaki rowerowe, m.in. szlak Green Velo.

Opis kontekstów historycznych

Doliny rzeczne były zajmowane przez ludzi zapewne już w dobie przedhistorycznej i wczesnohistorycznej. Osadnictwu sprzyjał dostęp do wody, ryb, żyznej ziemi, możliwości transportu rzecznego. W dolinie Wisły, na namułach pylastych – osadach powodziowych, powstawały od wieków urodzajne mady rzeczne. Rzeka użyźniała grunty, ale też służyła żegludze śródlądowej, dostarczała energii wodnej, wykorzystywanej przez młyny i kuźnie. Zarówno rzeki, jak i jeziora miały duże znaczenie gospodarcze, generowały rozwój rybołówstwa. Z drugiej strony tereny nadrzeczne były nieustannie zagrożone powodziami.

Powodzie nawiedzały Kotlinę Sandomierską od setek, a właściwie od tysięcy lat. Jest to tutaj zjawisko częste, czasem o charakterze katastrofalnym, a jednak nie prowadzące do wyludnienia. Żyzność ziem zachęcała do ponownego zasiedlania, rekompensowała straty. Ludzie kopali rowy odwadniające, osuszali bagna i błota. Wały przeciwpowodziowe zaczęto budować na Wiśle w XVIII wieku, a bardziej systematycznie umacniano je od końca XIX wieku.

Koryto Wisły przez wieki ulegało znacznym zmianom, do czego przyczyniały się częste powodzie czy zatory lodowe. Ślady dawnego koryta widzimy w jeziorach: Bogoryjskim, Jandowym, Ostrołęckim, stawach, bagnach, terenach podmokłych. W XIV wieku Wisła na poziomie Skotnik, Zajeziorza płynęła prawdopodobnie około 1,5-2,5 km dalej na zachód od obecnego koryta. Według XIX-wiecznych przekazów wzgórza koło Skotnik nazywane były wałami Kazimierza Wielkiego – jakoby król Kazimierz miał kazać je usypać w XIV wieku, żeby broniły wsi przed zalewem. Zmiany koryta Wisły postępowały przez kolejne stulecia, także jeszcze w XIX wieku. Wisła meandrowała we wszystkich kierunkach, tworzyła rozgałęzienia i mielizny. Jej wody rozpływały się szeroko, na większej przestrzeni. Brzegi były rozmywane na szereg małych wysepek. Dopiero od około początku XX wieku układ tej rzeki stał się zbliżony do stanu obecnego. Uprawy nadwiślańskie często były więc narażone na podtopienia. W niższych miejscach przeważały bujne łąki, często podmokłe. Przecinały je zarośla, najczęściej wierzbowe. Koło Zajeziorza i Zawierzbia tworzyły one całe gaje. Na nadrzeczny, nadjeziorny i łąkowy charakter terenu wskazują same nazwy miejscowości.

W XIX i pierwszej połowie XX wieku najniższe tereny po starorzeczu Wisły w Bogorii Skotnickiej i Zajeziorzu zajmowały tzw. Płeszcza – jeziora żmijowate łączące się z kanałami, rowami i rzeką Gorzyczanką przepływającą przez nie (po regulacji wpada teraz do Koprzywianki). Zasięg jezior zmieniał się w czasie, w końcu wyodrębniły się trzy główne zbiorniki – dzisiejsze jeziora.