„Katyń rachański”

Czas powstania: wiosna 1940 r., do  kwietnia 1943.

Opis cech fizycznych: Mianem ”Rachański Katyń” nazywa się zbrodnie dokonywane przez Niemców podczas okupacji, na terenie szkoły w Rachaniach, powiat tomaszowski. Budynek szkoły stoi do dziś, przy głównej drodze, we wschodniej części miejscowości, w pobliżu centrum. Miejsce zbrodni niemieckich jest upamiętnione.

Opis kontekstów historycznych: Budynek szkoły w Rachaniach powstał w 1930 r. Po wybuchu II wojny światowej, podczas okupacji niemieckiej, wiosną 1940 r. budynek szkoły zajął oddział niemieckiego wojska, który stacjonował tu do czerwca 1941 r. Wówczas obok szkoły wybudowano cztery duże baraki dla okolicznych Żydów, którzy ciężko pracowali przy melioracji łąk w Rachaniach. Mieszkali w ciężkich warunkach, byli bici pałkami, źle odżywiani, „to był prawdziwy obóz śmierci”. Wyczerpanych Niemcy dobijali na zapleczu obozu. Jesienią 1940 r., Niemcy zwieźli z okolicy żydowskie kobiety, dzieci i starców.  Wyprowadzili ich ze szkoły, kładli ich szeregiem na ziemi, a następnie strzelali do nich z broni maszynowej. Żydzi z baraków musieli kopać doły i zakopywać swoje żony i dzieci. Późną jesienią, gdy nie dało się pracować przy kopaniu rowów, wszystkich pozostałych przy życiu Żydów z baraków Niemcy rozstrzelali przy szkole i tu ich kazali pochować. 

W lipcu 1942 r.  budynek szkoły zajął oddział „szupo”, liczący około 30 osób. Niebawem z miejsca tego Niemcy uczynili straszną katownię, którą miejscowa ludność nazwała ”Katyniem rachańskim”. Przez kilka miesięcy stąd Niemcy wyruszali na krwawe pacyfikacje okolicznych wsi. Tu również, na strychu szkoły przetrzymywano podejrzanych, a w pomieszczeniach na piętrze przesłuchiwano ich, stosując okrutne tortury. W ten sposób Niemcy chcieli zmusić przesłuchiwanych do szybkiego przyznania się, a zwłaszcza do wydania nazwisk ludzi z konspiracji. Na tym terenie bowiem silnie działały struktury konspiracyjne Związku Walki Zbrojnej, następnie Armii Krajowej oraz Batalionów Chłopskich. 

Zginęło tu 68 osób znanych z imienia i nazwiska oraz 148 osób nieznanych. Wśród zamordowanych było wielu obywateli polskich pochodzenia żydowskiego z okolicy. Tu, w styczniu 1943 r. podczas przesłuchania został zamordowany wójt i wieloletni sekretarz gminy Rachanie, Lucjusz Lewczyński. Szczątki Polaków tu zamordowanych spoczywają na miejscowym cmentarzu, zaś szczątki Żydów leża do dziś w zbiorowej mogile za szkołą. Miejsce to oznaczone jest krzyżem i ogrodzone. Wszystkich, którzy tu zginęli upamiętni tablica, wmurowana obok wejścia do szkoły.

W późniejszym czasie budynek szkoły zajmowała niemiecka policja granatowa, złożona z Polaków, będąca na służbie niemieckiej. Następnie w szkole mieściła się poczta i część urzędu gminy, gdyż drewniany budynek gminy spalili partyzanci wiosną 1942 r. Po II wojnie w mury budynku wróciła szkoła. Obecnie mieści się tu Szkoła Podstawowa im. T. Kościuszki w Rachaniach. 

Województwo: lubelskie

Gmina: Rachanie