- Czas powstania
XIV w. - Opis cech fizycznych wprowadzonego Gminnego Cudu Regionu
Kozy (niem. Seiffersdorf, Seibersdorf; wil. Zajwyśdiüf) – wieś położona w województwie śląskim, w powiecie bielskim, w gminie Kozy. Kozy są największą pod względem liczby ludności wsią Polski: liczą 12 881 mieszkańców, co przy powierzchni 26,9 km² daje gęstość zaludnienia równą 484,2 osób na kilometr kwadratowy. Miejscowość jest położona jest nad potokami: Czerwonką, Kozówką, Pisarzówką i Leśniówką, na Pogórzu Śląskim i północnych stokach Beskidu Małego, przy drodze z Bielska-Białej do Krakowa. Na zachodzie sąsiaduje z Bielskiem-Białą, na północy z Pisarzowicami, na północnym wschodzie z Kętami, na wschodzie z Bujakowem, na południu z Międzybrodziem Bialskim i Wilkowicami. Najwyższym punktem są Groniczki – mają wysokość 833 m n.p.m. Nad Kozami góruje 35-metrowy krzyż milenijny, stojący na szczycie Chrobaczej Łąki (828 m n.p.m.), poświęcony przez ks. bpa Tadeusza Rakoczego w 2001 roku. Ta największa w Polsce wieś składa się z 15 następujących części: Centrum, Dolnej Wsi, Folwarku, Gajów, Górnej Wsi, Kamiennej Łąki, Krzemionek, Małej Kępy, Małych Kóz, Osiedla Północ, Pasiek, Pod Kamieniołomu, Starego Dworu, Wróblowic, Zagrody. - Opis kontekstów historycznych
Legenda głosi, że u podnóża szczytu Hrobacza Łąka w Beskidzie Małym tradycyjnie wypasano stada owiec i kóz. W czasie najazdu Tatarów wszystkie zostały wybite oprócz dwóch, które uciekły do pobliskiego lasu. Dzięki temu zdarzeniu miejsce nazwano Kozami, a bohaterki znalazły swoje miejsce w herbie miejscowości.
Historycznie miejscowość jest częścią księstwa oświęcimskiego. Po raz pierwszy została wspomniana po łacinie w spisie świętopietrza parafii dekanatu Oświęcim diecezji krakowskiej z 1326 pod dwiema nazwami Duabuscapris seu [lub] Siffridivilla. Podwójna nazwa sugeruje mieszane osadnictwo, w związku z tym, iż wcześniej w Bielsku i okolicy powstała niemiecka wyspa językowa. Pierwsza nazwa w formie łacińskiej została dość szybko zastąpiona polską nazwą Dwie Kozy, a druga niemiecką nazwą Seyfridsdorf (pierwsza wzmianka w 1413). W dokumencie sprzedaży księstwa oświęcimskiego Koronie Polskiej przez Jana IV oświęcimskiego wystawionym 21 lutego 1457 miejscowość wymieniona została jako Dwe Kozy. Nazwę miejscowości w staropolskiej formie Dwye Kozy wymienia w latach 1470-1480 Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, a jako jej (Dwyekozy) właściciela podaje kasztelana oświęcimskiego Mikołaja Dambowicza Słopa herbu Kornicz. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim tereny te znajdowały się w granicach Korony Królestwa Polskiego w województwie krakowskim w powiecie śląskim. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w granicach której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772. Podczas XVI wieku wieś należała do Saszowskich herbu Saszor.
Kozy, jako wieś szlachecka, była we władaniu współczesnych rodów szlacheckich – na początku XV w. Korbiczów, później Gierałtowskich, z których Jakub, sędzia księstw zatorskiego i oświęcimskiego, w 1559 r. na bazie ruchów reformacyjnych doprowadził we wsi do zamiany Kościoła katolickiego na zbór kalwiński, przekonując mieszkańców do przejścia na nową wiarę. Na włościach w Kozach Dolnych dziedzicami pozostali w 1636 r. Gierałtowscy, a w Kozach Górnych ród kalwińskiego wyznania Russoccy.
W 1658 roku kościół katolicki odzyskał świątynię, drewnianemu kościółkowi przywrócono sakralny, ale część mieszkańców pozostała wierna kalwinizmowi. Polichromia kościółka, malowana temperą na desce, przetrwała do dzisiaj. Znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, zaś drzwi od dzwonnicy oraz kamienna kropielnica w Izbie Historycznej w Kozach. Z inwentarza parafialnego wynika, że kalwini wydaleni zostali z miejscowości w 1659 przez Stanisława z Nagłowic. W 1668 roku sejm skazał kilku chłopów na karę śmierci za zatarg z plebanem katolickim. Początkowo chronili ich dziedzice Russoccy, ale po ich konwersji na katolicyzm koło 1700 roku posługę duszpasterską pełnili dla nich pastorzy z Wiatowic w Małopolsce. Około 1760r. nowi właściciele wsi rozpoczęli silne prześladowania miejscowych ewangelików, co w odpowiedzi do tych działań spowodował, iż ponad 300 ewangelików – mieszkańców Kóz uciekło do Prus i tam założyło miejscowość Hołdunów. Ta sytuacja przyspieszyła proces polonizacji i dobiegła końca 200 letnia historia ewangelików w Kozach.
W XVIII wieku Kozy za sprawą bogatej krakowskiej rodziny Jordanów, baronostwa Czecz de Lindewald zaczęły się organizować, kształtowała się drobna wytwórczość i rzemiosło. Kozy słynęły w okolicy z warsztatów włókienniczych i znakomitych murarzy, stając się jedną z bogatszych wsi w okolicy. Za panowania Jordanów powstało najwięcej budynków murowanych w Kozach: zabudowania folwarków, budynki dla służby i rzemieślników, karczmy, cegielnia, browar. Rozwojowi gospodarczemu Kóz sprzyjała także budowa – prowadzona przez władze austriackie po I rozbiorze Polski – drogi tzw. cesarki, biegnącej tuż obok zabudowań dworskich. W Kozach powstał kościół murowany według projektu wiedeńczyka Karola Steihofera. Ta neogotycka budowla była przez kilkanaście lat wyposażana, konsekrowana w 1924 r., otrzymała wezwanie świętych Szymona i Judy Tadeusza. Ciekawostką jest, że w latach 1950-56 wikarym był tutaj późniejszy metropolita krakowski Franciszek Macharski.
W latach 1941–1945 wieś miała niemiecką nazwę Kosy.
Współcześnie Kozy są największą wsią w Polsce. W Kozach znajduje się wiele zabytków minionych epok, jak chociażby:
- stanowisko archeologiczne w miejscu, gdzie stał stary zamek z XIV wieku (dawna siedziba rycerzy księcia oświęcimskiego)
- kapliczka św. Jana Nepomucena (ok. 1775)
- w centrum wsi neoklasycystyczny pałac Czeczów, pochodzący z XVIII wieku, z zespołem parkowym i zabudowaniami dworskimi
- kościół neoromańsko-neogotycki z początku XX wieku
- w parku dworskim jeden z najstarszych platanów w Polsce.
- neobarokowa willa podmiejska z końca XIX wieku (obecnie mieści Laboratorium Fotowoltaiczne Instytutu Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN w Krakowie).
Położenie Kóz wyznaczają wyrobiska dawnego kamieniołomu widoczne na zboczu w centrum wsi obok Pałacu Czeczów rośnie okaz starego i pięknego platana. We wsi Kozy odbywają się cykliczne imprezy: Święto Wiatru Halnego i Festiwal Duszonek (rodzaj lokalnego dania).