Czas powstania: II poł. XIII w.
Opis kontekstów historycznych:
Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Mikołaja jest jednym z obiektów będących świadectwem średniowiecznego rodowodu miasta Sławkowa. W „Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis” Jana Długosza, znaleźć można zapiski mówiące o istnieniu kościoła datowanego na 1203 r. Według przekazu Długosza, kościół miał zostać ufundowany przez biskupa Fulkę zwanego też Pełką. Współczesne studia architektoniczne, a przede wszystkim badania archeologicznych nie są w stanie potwierdzić tego zapisu, dlatego też naukowcy zajmujący się architekturą sakralną odrzucają wspomnianą datę. Za czas budowy świątyni przyjmuje się więc II poł. XIII w.
Opis cech fizycznych: Kościół jest orientowany i znajduje się na północny wschód od leżącego nieopodal rynku. Wzniesiony został z cegły i kamienia. Wieża, nawa oraz kruchty kościoła są pokryte tynkiem. Kościół posiada jedną krótką, prostokątną nawę, do której przylega prostokątnie zakończone dwuprzęsłowe prezbiterium. Łączy się ono z nawą główną gotycką arkadą. Prezbiterium posiada sklepienie krzyżowo-żebrowe. Skrzyżowania żeber zdobią zworniki z płaskorzeźbami z wizerunkiem baranka oraz rozety. Nawa zwieńczona jest drewnianym i otynkowanym stropem, który pokrywa polichromia ze sceną ukoronowania Najświętszej Marii Panny oraz wizerunkami przedstawiającymi czterech ewangelistów. Z prezbiterium sąsiaduje dwukondygnacyjna zakrystia. Od strony zachodniej do nawy przylega czworoboczna i posiadająca trzy kondygnacje wieża, którą wieńczy kopulasty barokowy hełm. Mury wieży są grube, co świadczy, że świątynia mogła spełniać również zadania obronne. Kościół przykryty jest dachem dwuspadowym. Wejście główne do świątyni prowadzi przez kruchtę, która poprzedza wieżę wyposażoną w dzwony. Wnętrze świątyni utrzymane jest w stylu barokowym oraz rokokowym. Style te odnaleźć można w wystroju stalli, ambony oraz kamiennej chrzcielnicy. Całość dopełnia pięć ołtarzy. W prezbiterium znajduje się skrzyniowy ołtarz główny wyposażony w barokową nastawę oraz drewniana figura Chrystusa na krzyżu. Po bokach znajdują się dwaj aniołowie z atrybutami męki pańskiej. Zwracają uwagę złocone lichtarze, ofiarowane w II poł. XIX w. przez pochodzącego ze Sławkowa, biskupa lubelskiego Walentego Baranowskiego. Wnętrze świątyni zdobi dekoracja malarska ścian z XIV w., kamienny nagrobek starosty sławkowskiego Sebastiana Nyskowskiego z 1608 r. oraz późnobarokowe epitafium biskupa Kajetana Sołtyka autorstwa Wojciecha Rojowskiego.
Wnętrze Kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Mikołaja, widok na chór, ołtarz i sklepienie
