Cieszynianka wiosenna (Hacquetia epipactis) to chyba jedyna roślina, której oficjalna polska nazwa pochodzi od miasta. Nazwę swa zawdzięcza temu, iż w naturze najliczniej występuje właśnie w okolicach Cieszyna. Rośnie także w kilku innych regionach na południu Polski, a także na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i na Wyżynie Lubelskiej. Cieszynianka występuje także w Europie, ale jest „odcięta” od polskich przedstawicielek tego gatunku: m.in rośnie we Włoszech, Słowenii i Chorwacji. Północny ośrodek występowania tej rośliny obejmuje Morawy, zachodni kraniec Karpat Zachodnich oraz wschodnią cześć Słowacji. To właśnie w tych dwóch rejonach cieszynianka przetrwała ostatnie zlodowacenie plejstoceńskie. Po ustąpieniu lądolodu, już w holocenie, cieszynianka rozpoczęła „wędrówkę” i zasiedliła nowe tereny – poprzez Bramę Morawską wkroczyła na obszar Polski.
W Polsce cieszynianka wiosenna jest objęta ścisłą ochroną (w okolicach Cieszyna ma nawet kilka rezerwatów) – rezerwaty przyrody „Lasek Miejski nad Puńcówką” i „Lasek Miejski nad Olzą”. Poza tym w Cieszynie cieszyniankę spotkać można w rezerwacie „Kopce”. Chroni się ją także w Skoczowie – w rezerwacie „Skarpa wiślicka” i w Zamarskach na terenie lasu „Lutnia”. Najbardziej na wschód wysunięte, wyspowe stanowiska cieszynianki wiosennej, są chronione w rezerwacie „Cieszynianka” w Mogilanach koło Krakowa i w sąsiadującym Radziszowie w rezerwacie „Kozie Kąty”. Jej obecność stwierdzona została również w województwie lubelskim, w okolicy Świdnika i Krasnegostawu, w rezerwacie przyrody „Wodny Dół”. Cieszynianka mieszczona jest na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) w grupie gatunków narażonych na wyginięcie na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania (kategoria zagrożenia [V]). W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię NT (bliski zagrożenia).
Cieszynianka wiosenna nie jest wysoka – dorasta do 20 cm. Rośnie i rozrasta się dość wolno, ale z czasem tworzy kępki. Jej jasnozielone liście wyrastają na długich ogonkach i są ząbkowane. Ale zanim wyrosną liście, pojawią się kwiatki cieszynianki.Same kwiatostany może nie są szczególnie okazałe – to drobne żółte kwiatuszki. Ale są one podparte pięcioma lub siedmioma zielonymi podsadkami i to połączenie wygląda znacznie bardziej efektownie. Szczególnie, że cieszynianka wiosenna kwitnie wtedy, gdy pierwsze kwiaty dopiero zaczynają się pojawiać. Jest to marzec, choć poświadczone jest jej kwitnienie już w lutym. Kwiaty utrzymują się do maja.
Cieszynianka wiosenna nie jest trudna w uprawie, ale roślina ma oczywiście swoje wymagania. Przede wszystkim lubi lekki cień i wilgoć (w naturze rośnie w lasach).Cieszynianka jest objęta ścisłą ochroną, toteż absolutnie nie wolno jej „pozyskiwać” z lasu. Cieszynianka wiosenna należy do najbardziej interesujących i rzadkich roślin w Polsce.
Piękną legendę o pochodzeniu cieszynianki wiosennej podał Gustaw Morcinek – pisarz zakochany w pięknie i niezwykłości Ziemi Cieszyńskiej. Według Gustawa cieszynianka pochodzić miałaby ze Szwecji. Legenda głosi, że szwedzki rajtar ciężko ranny w walce o cieszyński zamek, konał powoli w śląskiej, chłopskiej chałupie pod Cieszynem. W przystojnym rajtarze zakochała się córka siedlaka, a kiedy jej umiłowany umarł, zdjęła z jego piersi woreczek z rodzinną ziemią ze Skandynawii i wysypała na jego grobie. Wraz z nią nasionka kwiatu. Na wiosnę wyrosły na grobie, tuż za śnieżyczkami, bladożółte kwiatuszki bez nazwy. Przezwano je cieszyniankami, jako że pojawiły się pod Cieszynem. Z czasem rozmnożyły się w trójkącie między Cieszynem, Skoczowem i Ustroniem.
Warto jednak podkreślić, że cieszynianka wiosenna w ogóle nie występuje w Szwecji – skąd więc wzięła się ta legenda? Na pewno nasion cieszynianki nie przyniósł ze sobą żaden „szwedzki wojak”, bowiem roślina ta zadomowiła się w naszym kraju na tysiące lat przed – jak mówi legenda – wojną trzydziestoletnią. Legenda o pochodzeniu cieszynianki jest niezwykle barwna i malownicza, lecz jak to z legendami bywa, nie znajduje potwierdzenia w faktach naukowych. W rzeczywistości polską nazwę – cieszynianka wiosenna – zaproponował dla tego gatunku dopiero w 1924 r. profesor cieszyńskiej Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego Kazimierz Simm – dla zaznaczenia, że w okolicach Cieszyna ten gatunek rośliny występuje w Polsce najliczniej.
Cieszynianka wiosenna może zdobić nie tylko ogrody. Jej kwiat w postaci statuetki to nagroda przyznawana osobom zasłużonym dla Ziemi Cieszyńskiej. Od 1997 r. Związek Komunalny Ziemi Cieszyńskiej honoruje osoby szczególnie zasłużone dla tutejszych gmin i lokalnej społeczności Laurami Ziemi Cieszyńskiej: „Srebrną Cieszynianką” oraz „Złotą Cieszynianką” (od 2001 r. – „Honorową Złotą Cieszynianką”). Laury te mają charakter statuetek przedstawiających kwiat cieszynianki, wykonanych według projektu cieszyńskiego plastyka Henryka Jasińskiego, który zaprojektował przestrzenny model statuetki oraz jej graficzny wizerunek. Laury Ziemi Cieszyńskiej, zarówno ‘Srebrnej Cieszynianki’, a także i ten specjalny laur ‘Honorowej Złotej Cieszynianki’ wręczane są podczas uroczystego spotkania radnych Ziemi Cieszyńskiej, które odbywa się raz w roku w dniu Święta Niepodległości – 11 Listopada.
