Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
Świątynia stoi w miejscu pierwotnego drewnianego kościoła, którego początki mogły być jeszcze z XIII wieku, nie wiadomo kiedy dokładnie budynek powstał ale jest już wzmiankowany w 1474 roku. Sama parafia częstochowska powstała w latach 1327 – 1328 i mieściła się w kościele w miejscu obecnego klasztoru jasnogórskiego. Po umieszczeniu w nim Paulinów, parafia przeniosła się w miejsce dzisiejszego kościoła. Za czasów Długosza w skład parafii częstochowskiej oprócz samego miasta Częstochowy wchodziły wsie: Konopiska, Dźbów, Błeszno, Wrzosowa, Kiedrzyn, Wierzchowiska, Wyczerpy, Kawodrza, Grabówka, Częstochówka (czyli Stara Częstochowa) oraz osady kuźnicze Błeszno i Gnaszyn.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Zespół kościoła pw. Św. Zygmunta położony jest na Starym Mieście, w południowo – zachodnim narożniku Starego Rynku niedaleko lewego brzegu Warty, u wylotu I Alei Najświętszej Maryi Panny. Został wpisany do rejestru zabytków 1960 roku. W skład zespołu wchodzi budynek plebani dawnego klasztoru Paulinów oraz kościół św. Zygmunta jest jednym z najstarszych częstochowskich kościołów.
Świątynia jest budowlą orientowaną w stylu, połączoną od południa na wysokości piętra z czworobokiem klasztoru krytym gankiem, wspartym na arkadach. .
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Wszystko wskazuje że świątynia murowana powstawała etapami. Najpierw wzniesiono jednonawową budowlę z dwuprzęsłowym prezbiterium (po 1382 r.), później rozbudowano powiększając nawę oraz wznosząc wieżę od zachodu (przypuszczalnie w pocz. XV w.). W 1642 r. z inicjatywy prowincjała paulinów, o. Andrzeja Gołdonowskiego, po stronie północnej wzniesiono kaplicę pw. św. Anny, natomiast w przedziale lat 1640-1647 dobudowano niewielką zakrystię. Kolejne powiększenie kościoła nastąpiło w 1661 r. dzięki fundacji Grzegorza Otwinowskiego herbu Gryf, właściciela Błeszna i Wrzosowej oraz kuźnicy w Dźbowie, który wówczas od południa, przy pierwszym przęśle korpusu kaplica św. Grzegorza. Zabudowania kościelne wielokrotnie niszczone były pożarami, które miały miejsce m.in. w latach 1505 i 1519.
Niestety później kościół był wielokrotnie palony i dewastowany, szczególnie w czasach najazdu szwedzkiego w 1655 r. i rokoszu Jerzego Lubomirskiego w latach 1665-1666. Gruntownie wyremontowany został dopiero w 1680 r. przez plebana Konrada Raciborskiego. Wówczas to zapewne rozebrano zakrystię. Świątynia ucierpiała także w czasie wydarzeń w 1702 i 1709 r., kiedy to wojska szwedzkie ją splądrowały. W drugiej połowie XVIII stulecia kościół był trzykrotnie trawiony przez pożar – w 1760, 1779 oraz 1783 roku. Do odbudowy przystąpiono już w tym samym 1783 roku, ale ze względu na rozległy zakres prac i brak należytych funduszy remont rozłożono na etapy. W pierwszej kolejności jednonawową świątynię przekształcono na trójnawową bazylikę, poprzez dostawienie od zachodu do dwóch kaplic (św. Anny i św. Grzegorza) po dwa przęsła. W 1787 roku przebudowano również fasadę, przy czym dotychczasowa jednowieżowa fasada ustąpiła miejsca dwuwieżowej. Na koniec, w 1789 roku w narożniku południowo-wschodnim przy prezbiterium wzniesiono nową zakrystię.
Wydany w 1864 r. ukaz carski nakazywał przekazanie zarządu kościoła i parafii klerowi diecezjalnemu. Parafię częstochowską odebrano paulinom w ramach represji za zaangażowanie zakonu w Powstaniu Styczniowym. W dwa lata później kościół powrócił więc po wiekach w zarząd księży diecezjalnych. W końcu XIX wieku, z inicjatywy ks. Michała Nowakowskiego (proboszcza 1868-1901), dostawiono do zakrystii od wschodu przybudówkę.
W czasie pierwszej wojny światowej (1915-16) Niemcy zarekwirowali stare dzwony sprawione w 2 poł. XVIII w. W okresie II wojny światowej kościół był dwukrotnie zamykany, w 1941 oraz 1944 roku. Przez pewien czas służył Niemcom za magazyn wojskowy. W czasie działań wojennych na początku 1945 r. zabudowania kościelne nie uległy większym uszkodzeniom. Ze względu na ogólne zabrudzenie wnętrza w latach 1947-1948 przystąpiono do prac porządkowych. Odmalowano wnętrze, a sklepienia ozdobił malowidłami Jerzy Ostrowski. Wspomniane malowidła zostały usunięte w 1971 r., w czasie generalnego remontu przeprowadzonego staraniem ks, Władysława Gołąba. Wówczas nastąpiła wymiana tynków zewnętrznych i wewnętrznych, cokół natomiast oblicowano piaskowcem. Ponadto w południowej krypcie urządzono kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu. Ponownie prace przy elewacji kościoła, wykonał już w XXI wieku obecny proboszcz ks. Marian Wojcieszak.
