Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
Od momentu lokacji miasta w 1567 r. w mieście pojawiały się różnorodne dysputy religijne, jednak to w 1569 r. do Rakowa przybyła większa grupa osiedleńców wyznająca arianizm.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Dziś w Rakowie pozostały niemal nieliczne ślady ariańskiej przeszłości. Wśród budynków, które związane były z ruchem braci polskich należy wymienić Dom Wójta, zwany też Domem Ariańskim, który jest najpiękniejszym i najbardziej okazałym budynkiem Rakowa pochodzącym z czasów, gdy w miasteczku działali bracia polscy. Tuż przy kościele pw. Świętej Trójcy znajduje się niewielki XVII-wieczny murowany jednokondygnacyjny budynek – dom ministra ariańskiego, położony w niewielkiej odległości od istniejącego niegdyś na miejscu kościoła zboru ariańskiego.
Niedaleko Rakowa w kierunku Dębna znajdował się ariański cmentarz Luterska Górka, który przetrwał do lat 50. XX wieku, kiedy to na potrzeby budowlane użyto piasku z Luterskiej Górki.
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
27 marca 1567 r. kasztelan żarowski, Jan Sienieński, założył miasto Raków. Akt lokacyjny miasta zapewniał swobodę wyznaniową, dlatego w Rakowie pojawiła się różnorodność wyznaniowa. Do miasta, nazywanego mianem sarmackich Aten, przybywali intelektualiści z Polski i z zagranicy. Przybyło tu wielu przedstawicieli odłamów kościoła reformowanego, wśród nich arian (nazywanych socynianami, braćmi polskimi czy antytrynitarzami), którzy tu ustanowili swoje centrum religijne.
Wspólnota Braci Polskich wyodrębniła się w latach 1562-1565 z polskiego Zboru Większego, czyli kalwińskiego. W 1572 r. powstała zwarta organizacja Rakowskich arian – zbór z ministrem na czele. Od 1575 r. funkcjonowała tu słynna drukarnia Aleksego Rodeckiego, Sebastiana i Pawła Sterneckich. To tu wydano znany „Katechizm Rakowski”, będący wyznaniem wiary braci polskich
Wspólnota rakowska zorganizowała ponad 30 synodów ariańskich, zrzeszających także wyznawców z zagranicy. Na jednym z synodów w 1602 r. powołano do istnienia Akademię Rakowską, szkołę półwyższą, w której nauki pobierało do 1000 uczniów, w tym również katolików. Program uczelni obejmował: matematykę z geometrią, nauki przyrodnicze z elementami medycyny, filozofię z logiką, historię, politykę i ekonomię, etykę i retorykę, naukę języka łacińskiego, włoskiego, francuskiego, niemieckiego, teologię wykładaną po polsku. Pierwszym rektorem Akademii Rakowskiej został Krzysztof Brockajus. Wśród absolwentów akademii znalazły się ważne postaci, zarówno dla ruchu ariańskiego, jak i kultury polskiego baroku, tacy jak: bracia Morsztynowie (Jan, Paweł, Stefan), Andrzej Chrystian Moskorzowski, Samuel Przypkowski czy też Andrzej Chrząstowski.
Upadek centrum kulturalno-religijnego arian nastąpił po 1638 r., kiedy zamknięto drukarnię, akademię i zbór, po incydencie profanacji krzyża przez młodzież ariańską. Podczas obrad sejmiku w Opatowie, posłowie zadecydowali o likwidacji szkoły i wypędzeniu nauczycieli z miasta. Nowa właścicielka miasta, Aleksandra z Sienieńskich, wdowa po kolejnym właścicielu miasta – Krzysztofie Wiszowatym, zwróciła się w stronę katolicyzmu, oddając miejsce po dawnym zborze parafii katolickiej, gdzie wkrótce powstał kościół. Część arian przeniosła się do pobliskiego Radostowa, część przyjęła kalwinizm, a niektórzy nadal zostali przy swojej wierze. Po potopie szwedzkim ostatecznie arianie zakończyli swoją działalność na ziemiach polskich, zgodnie z wydanym przez Sejm nakazem opuszczenia Rzeczypospolitej i wyprzedania ich majątku.
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
Miejsca związane z ariańskimi mieszkańcami Rakowa są nieliczne, jednak pamięć o ariańskiej przeszłości miasta jest wciąż podtrzymywana.
