W skład zespołu wchodzą ruiny zamku Wożuczyńskich z XVI/XVII w. oraz pozostałości pałacu Mierów z XVIII w.
Usytuowany w zachodniej części wsi, na wzniesieniu, przy drodze Łaszczów – Zamość, nad rzeką i stawami.
Pierwszy, zapewne drewniany dwór istniał w Wożuczynie już w XV w., zbudowany przez Wożuczyńskich herbu Godziemba. Na przełomie XVI/XVII w. powstał tu mały obronny zamek, przebudowany w XVII w. na obronne założenie w typie „palazzo in fortezza” (pałac w fortecy), z kaplicą zamkową w stylu renesansu lubelskiego. Zniszczony przypuszczalnie przez Szwedów, w XVII w. popadł w ruinę. Do końca XVII w. własność Wożuczyńskich.Około 1736 r. ruiny zamku wraz z majątkiem nabył Szkot Wilhelm Mier, który przebudował zespół zamkowy na barokowe założenie rezydencjonalne „entre cour et jardin” (między dziedzińcem a ogrodem), z pałacem, oficyną, kuchnią, kordegardą i pięknym ogrodem włoskim. Kolejnymi właścicielami byli: Jan Mier, Jan Kraczewski, Wapińscy i Wydżgowie – do 1945 r. W XIX w. w zespole założono park angielski. Zespół pałacowy przekształcony na pocz. XX w. przez Józefa Wydżgę. W pałacu znajdowały się obrazy Jacka Malczewskiego i pamiątki po Fryderyku Chopinie, bogata biblioteka, kolekcja pasów słuckich. Pałac zniszczony przez Austriaków 29/30 sierpnia 1914 r., podczas bitwy pod Komarowem. Właściciele przebudowali kuchnię pałacową na dwór i w niej mieszkali do końca II wojny. Pozostałości zabudowy pałacowej rozebrali po II wojnie okoliczni mieszkańcy na budulec.
Do dziś zachowały się fragmenty z XVI/XVII w. zamku Wożuczyńskich:
Baszta południowo-zachodnia prawie do pierwotnej wysokości, murowana z cegły, półkolista.
Fragment baszty północno-zachodniej – zachował się tylko niewielki fragment muru z cegły. Pierwotnie była to baszta wjazdowa do zamku. W XIX w. stanowiła część parku angielskiego. Utworzono w niej grotę św. Onufrego, w której umieszczono postać świętego z XVIII w. W 1863 r., według podania miała się w niej znajdować skrytka z kasą powstańców. Funkcjonowała do końca lat 60. XX w. Opuszczona popadła w ruinę.
Baszta południowo-wschodnia – zachowana, przy wschodniej ścianie oficyny pałacowej.
Piwnica zamkowa XVI/XVII w. Znajduje się nad wejściem do lochów. Jest to jedyne zachowane pomieszczenie po dawnym zamku. Prostokątna z czworobocznym słupem na osi, podtrzymującym sklepienie kolebkowe. W północnej części zachowany otwór kominowy. W czasie II wojny służyła jako schronienie dla p. Kuźniarskej, która ukrywała się tu z kozą. Obiekt nie badany.
Lochy zamkowe. Wejście do lochów znajduje się poniżej wspomnianej wyżej piwnicy zamkowej, widoczne z drogi. Murowane z cegły, sklepione kolebkowo długie korytarze ciągną się pod założeniem w kierunku zachodnim i wschodnim. Częściowo zamurowane przez Wydżgów na pocz. XX w. z powodu wypadku. Według legendy prowadziły do zamku w Rachaniach, na mogiłę (kurhan) lub do kościoła i służyły jako schronienie podczas najazdów tatarskich. Nigdy nie badane.
Pozostałości założenia pałacowego z ok. 1736 r., fundacji Szkota Wilhelma Miera:
Oficyna pałacowa. Zbudowana w XVIII w. przy południowym murze zamku Wożuczyńskich frontem zwrócona na południe. Do dziś zachowana jedynie jej ściana północna. Murowana z cegły, tynkowana, piętrowa z arkadami na ścianach obu kondygnacji. Pierwotnie kryta dachówką ceramiczną. W oficynie tej według podania w 1787 r. gościł król Stanisław August Poniatowski, a w XIX w. mieszkała Apolonia Trębińska – matka Aleksandra Głowackiego.
Kordegarda z XVIII w. Wzniesiona razem z pałacem. W czasie II wojny światowej odbywały się w niej tajne egzaminy maturalne. Murowana z cegły, tynkowana, na planie prostokąta. Późnobarokowa, piętrowa, niegdyś z bramą przejazdową na osi, zamurowana przed 1974 r., po jej bokach dwa pomieszczenia. Na piętrze trzy izby i korytarzyk. Wszystkie pomieszczenia sklepione kolebkowo. Dach kryty blachą, czterospadowy, odnowiony przez pomalowanie w 2005 r. Wewnątrz zachowane schody na piętro oraz schody kręcone na strych. Restaurowana 1953 r., wówczas umieszczono w niej Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej. Ponowna restauracja przed 1974 r. Obecnie parter budynku to mieszkanie prywatne.
Piwnice kuchni pałacowej z XVIII w. Znajdują się naprzeciw kordegardy w południowo-zachodnim narożu założenia. Kuchnia rozebrana w latach 50. XX w. Murowane z cegły, sklepione kolebkowo, układ pomieszczeń nie zbadany. Od kilkunastu lat zapadają się.
Obeliski bramne z XVIII w. Usytuowane ok. 150 m na wschód od kordegardy, w pobliżu obecnej drogi do Zamościa. Murowane z cegły, otynkowane. Na wysokich czworobocznych postumentach stoją stożkowate obeliski. Późnobarokowe, odnowione w 2020 r. Przez nie i umieszczoną między nimi metalową bramę wjeżdżało się na teren zespołu pałacowego. Bramę usunięto po II wojnie światowej.
Budynek gospodarczy z XVIII/XIX w. Znajduje się w zachodniej części wsi, u podnóża wzgórza zamkowego, w pobliżu drogi do Zamościa i Siemierza. Murowany z cegły, otynkowany, prostokątny, piętrowy. Dach dwuspadowy. Jest to jeden z budynków dawnego folwarku. Obecnie zamieszkały przez jedną rodzinę. W 2021 r. połowa domu wyremontowana w ramach programu ”Nasz Nowy Dom”.
Budynek gospodarczy – XIX/XX w. Pozostałość dawnego folwarku, obecnie obora, przy drodze do Zamościa. Budynek zwrócony frontem ku drodze. Murowany z cegły, prostokątny, parterowy. Dach jednospadowy kryty eternitem.
Ogród włoski – założony w XVIII w. przez Wilhelma Miera na sztucznie usypanych tarasach, na których rosła strzyżona, różnorodna roślinność. W XIX w. w ogrodzie stało 13 rzeźb mitologicznych, altanki, kamienne ławki i amfiteatr. Uszkodzony przez bomby podczas I wojny światowej, zaniedbany, uległ zniszczeniu przed II wojną. Od strony pałacu wiodły do niego wielostopniowe schody. Boki ogrodu wyznaczały zachowane aleje grabów i lip. Zarysy ogrodu nadal są widoczne. W 2005 r. i 2020 r. usunięto z ogrodu samosiewy, umożliwiając jego widok.
Fragment cokołu kamiennego z XVIII w. W centrum pierwszej terasy ogrodu włoskiego, leży w swym pierwotnym miejscu. Według relacji miejscowych spoczywa pod nim rosyjska księżniczka. Prostokątny, z piaskowca, z rżniętym napisem w języku starosłowiańskim: „Sljeżyt Madia…”(dalej napis ledwie widoczny).
Park angielski – utworzony przez Wydżgów w XIX w., w zachodniej części założenia. Zachowane stare okazy wiązów górskich, sosny wejmutki, białe topole, jawor, graby, klony, modrzewie europejskie, lipy wąskolistne oraz rzadki, ponad 150. letni okaz leszczyny tureckiej.
Zespół zamkowo-pałacowy przyciąga turystów bogatą historią, tajemniczymi lochami i zachowanymi reliktami. Jest najciekawszym obiektem w gminie Rachanie.
Województwo: lubelskie
Gmina: Rachanie