Czas powstania
Najstarsza publikowana wiadomość o kościele pokartuskim pochodzi z 1842 roku. W 1641 roku Zuzanna z Przerębskich Oleska – podkomorzyna koronna sprowadza do Gidel kartuzów i zapisuje im część swych posiadłości ziemskich. Początkowo przy klasztorze istniała tylko drewniana kaplica, natomiast 3 marca 1751 roku wydane zostało przez arcybiskupa Adama Ignacego Komorowskiego pozwolenie na budowę kościoła murowanego. Poświęcenie nowej świątyni nastąpiło w dniu 8 września 1767 roku przez biskupa Ignacego Augustyna Kozierowskiego, nadając jej wezwanie Matki Boskiej Bolesnej. Projekt przekazania kościoła pokartuskiego parafii zatwierdzono w 1879 roku. Kościół pokartuski w Gidlach, nie zmieniony w swej pierwotnej architekturze, czasem powstania (1751-1767) przypada na panowanie Augusta III Sasa.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Barokowy kościół parafialny pw. Matki Bożej Bolesnej otoczony jest murowanym parkanem wraz z zabytkową bramą i dzwonnicą. Sylwetka przypomina bazylikę jednonawową z charakterystycznym dachem w kształcie wieka trumny. Budynek murowany i otynkowany jest trójnawową orientowaną bazyliką, założoną na planie wydłużonego prostokąta z lekko wysuniętym prezbiterium. W bryle budowla składa się z nawy głównej oraz dwóch partii bocznych, mieszczących nawy boczne oraz dwa przejścia położone między nawami bocznymi. Nawa i prezbiterium nakryte są dachami dwuspadowymi, a partie boczne pulpitowymi. Na dachu nawy przy prezbiterium wznosi się wysoka wieżyczka. Budynek pomalowany jest w czerwone pasy na znak męczeńskiego świadectwa. Dwukondygnacyjna fasada podzielona jest pilastrami. W niszach i na cokołach umieszczono figury Chrystusa i czterech ewangelistów oraz dwa kartusze z herbami Odrowąż i Nowina. Wyposażenie kościoła jest w stylu późnobarokowym i rokokowym.
Opis kontekstów historycznych
Barokowy Kościół pw. Matki Bożej Bolesnej zbudowany został w latach 1751-1767 na miejscu drewnianej kaplicy, która służyła pustelnikom zakonu kartuzów. Zakonników sprowadziła do Gidel z okolic Gdańska Zuzanna z Przerębskich Oleska w 1641 r. Była ona fundatorem klasztoru i podarowała im ziemie dla własnego użytkowania. Warunkiem była budowa Kościoła Matki Boskiej Bolesnej. Początkowo był to niewielki kościółek z drewna modrzewiowego. W 1751 r. wzniesiono murowaną świątynię. Klasztor położony był z dala od ośrodków miejskich, na terenach bagnistych, podmokłych. Do Gidel przybyło początkowo trzech duchownych : Kacper Kochel, Jerzy Melchior oraz Jan Wasserman. Kartuzi prowadzili skromne, uczciwe życie, byli odizolowani od życia społecznego. Byli ascetami, ich życie wypełniała modlitwa, zajmowali się uprawą ziemi dla własnych potrzeb. W roku 1819 na mocy dekretu arcybiskupa warszawskiego F. Malczewskiego, klasztor kartuzów w Gidlach uległ kasacji. W 1832 roku zmarł ostatni gidelski mnich. Odtąd zabudowania kościoła i klasztoru przeszły w ręce dzierżawcy Gidel Ksawerego Biedrzyckiego, niestety pod jego nadzorem popadły w ruinę. Poprawa nastąpiła w 1879r. , kiedy klasztor został poddany remontowi a świątynia stała się kościołem parafialnym Gidel. Duże starania w odbudowę kartuzji włożyli księża: Alfons Mrozowski (nowa polichromia czyli dekoracja rzeźbiarska oraz nowa instalacja elektryczna) oraz Marian Dumała (ogrodzenie posesji, wyremontowanie wieży, naprawa dachu, remont organów, odnowione i zakonserwowane zabytkowe obrazy, świeczniki meble w zakrystii). Obecnie nie ma Kartuzów w Gidlach, pozostały po nich pamiątki w kościele: ręcznie robione stalle, szafy, drzwi, konfesjonały.
