Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
ok. 1900 r.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Drugi cmentarz żydowski w Olkuszu powstał na początku XX wieku. Znajduje się na Przedmieściu Sławkowskim, na południowy zachód od zbiegu ulic św. Jana Kantego i Ołowianej (formalnie przyjmuje się adres ul. Jana Kantego). Nekropolia o prostokątnym kształcie i powierzchni około 0,53 ha zajmuje działkę o numerze 1389.
Podczas II wojny światowej cmentarz został zdewastowany przez Niemców, a macewy wykorzystano jako materiał budowlany do utwardzenia dziedzińca miejscowego gimnazjum. Po wojnie miejsce to przez wiele lat ulegało dalszej degradacji. Dopiero w 2010 roku rozpoczęto pierwsze działania mające na celu jego uporządkowanie. W ramach programu „Cienie Przeszłości” prace porządkowe prowadzili m.in. więźniowie Zakładu Karnego w Trzebini.
Obecnie na terenie cmentarza znajduje się około dwustu zachowanych nagrobków i ich fragmentów, z których większość nie znajduje się w pierwotnych miejscach. W pobliżu nekropolii przetrwały pozostałości domu przedpogrzebowego oraz fragmenty oryginalnego ogrodzenia.
W ostatnich latach, dzięki staraniom władz Olkusza, część nagrobków została odrestaurowana, a teren cmentarza ogrodzony. Przy wejściu ustawiono tablicę informacyjną z historią oraz planem nekropolii, na którym zaznaczono zachowane nagrobki. Właścicielem cmentarza jest Gmina Olkusz. Obiekt został wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, jednak nie figuruje w rejestrze zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.
fot. Grzegorz Onyszko
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu znajduje się około 900 metrów na wschód od Rynku. Dokładna data jego założenia nie jest znana, jednak przypuszcza się, że powstał na przełomie XIX i XX wieku. W okresie międzywojennym cmentarz był częściowo ogrodzony murem kamiennym, a pozostałe fragmenty otaczał mur betonowy. Przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy. Nekropolia była użytkowana do wybuchu II wojny światowej, po czym wraz z zajęciem Olkusza przez Niemców rozpoczęła się jej dewastacja. Znaczna część nagrobków została wykorzystana przez okupantów do utwardzenia dziedzińca miejscowego gimnazjum.
Proces niszczenia cmentarza trwał również w kolejnych dekadach po zakończeniu wojny.
fot. Grzegorz Onyszko
W 1946 roku Komitet Żydowski w Olkuszu planował odbudowę muru cmentarnego, lecz przedsięwzięcie nie doszło do skutku ze względu na brak środków finansowych. W 1948 roku Wojewoda Krakowski, na wniosek Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Krakowie, zaapelował do lokalnych władz i mieszkańców o opiekę nad cmentarzami żydowskimi oraz zaprzestanie ich dewastacji. W odpowiedzi władze Olkusza zwróciły się do Wyznaniowej Gminy Żydowskiej o podjęcie się opieki nad cmentarzem. Jednocześnie zaplanowano ogrodzenie terenu drutem kolczastym, co zostało zrealizowane przez Zarząd Miejski przed 31 lipca 1948 roku.
W ramach ogólnopolskiej akcji ewidencjonowania i porządkowania cmentarzy żydowskich w 1985 roku, Urząd Wojewódzki w Katowicach zażądał od lokalnych władz sprawozdań dotyczących stanu tych obiektów. W odpowiedzi Naczelnik Miasta i Gminy Olkusz poinformował, że na obrzeżach miasta zachowały się jedynie pozostałości cmentarza z kilkunastoma zdewastowanymi nagrobkami, a gmina nie dysponuje środkami na zabezpieczenie tego miejsca.
Obecnie właścicielem cmentarza jest Gmina Olkusz. Nekropolia została wpisana do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, ale nie figuruje w rejestrze zabytków nieruchomych województwa małopolskiego. Na terenie cmentarza znajduje się około 200 nagrobków w różnym stanie zachowania, w tym liczne fragmenty odnalezione na terenie miasta. Cmentarz otacza ogrodzenie z prefabrykowanych płyt betonowych, uzupełnione zachowanymi fragmentami przedwojennego muru kamiennego. Prace porządkowe na tym terenie prowadzi Gmina Olkusz.
fot. Grzegorz Onyszko
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
Dobry z uwagi na liczne zniszczenia w okresie II Wojny Światowej