Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
XVII-XIX w.
Zespół pałacowo-parkowy w Pilicy ma bogatą historię, sięgającą średniowiecza. Pierwsze wzmianki o tym miejscu dotyczą XIV w., kiedy to, najprawdopodobniej na miejscu obecnych zabudowań istniała obronna siedziba rodu Toporczyków.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Zamek w Pilicy ma kształt klasycystycznego pałacu otoczonego fortyfikacjami bastionowymi. Sam budynek pałacu to imponujący obiekt o charakterze włoskiej willi z arkadowym portykiem. Po jego lewej stronie zlokalizowano wozownię a po prawej oficyny dworskie. Pałac jest piętrowy, złożony z czterech skrzydeł otaczających dziedziniec. Wejścia do pałacu strzegą dwa sfinksy. W czasach świetności wnętrze składało się z 40 izb, które były niegdyś bogato zdobione. Na pierwszym piętrze znajdowała się sala rycerska (balowa) dekorowana lustrami, natomiast w sali reprezentacyjnej ściany zdobiły portrety rycerza Ottona z Pilicy, jego córki Elżbiety Granowskiej – żony króla Władysława Jagiełły, kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego, Mikołaja Padniewskiego, Marii Józefy z Wesslów Sobieskiej oraz królewicza Konstantego Sobieskiego herbu Janin. Pałac był kilkukrotnie przebudowywany. Jego główna bryła pochodzi z lat 1602-1630 i jest wynikiem prac prowadzonych przez jego ówczesnych właścicieli Wojciecha i Stanisława Padniewskich a następnie Jerzego Zbaraskiego. Natomiast taras widokowy, kolumnady i zdobienia ścian to efekt kolejnej przebudowy przeprowadzonej z inicjatywy Marii Sobieskiej w latach 1731-1751.
Pałac otoczony jest potężnymi bastionowymi fortyfikacjami wzniesionymi na planie prostokąta o wymiarach 300 x 170 metrów. Pierwotnie fortyfikację otaczała fosa napełniana wodą sprowadzaną specjalnymi rurociągami z Podzamcza lub Ogrodzieńca. W XVIII w. zlikwidowano południowo-wschodnią kurtynę i dwa bastiony w związku z założeniem parku na wzór francuski przez Marię z Wesslów Sobieską. Obecny wygląd fortyfikacji, z ceglaną okładziną i eklektycznymi wieżyczkami, pochodzi z przebudowy dokonanej przez Leona Epsteina w 1876 r.
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Pierwsze wzmianki o zabudowaniach obronnych na terenie dzisiejszego zespołu pałacowo-parkowego w Pilicy pochodzą z XIV wieku. Wówczas to na miejscu dzisiejszego pałacu istniała obronna siedziba rodu Toporczyków, potem Pileckich. W 1569 r. majątek przejęli Padniewscy herbu Nowina. 40 lat później, około 1610 r. kasztelan oświęcimski Wojciech Padniewski wzniósł w Pilicy rezydencję, której budowę, po wygaśnięciu rodu Padniewskich, dokończył Jerzy Zbaraski. Wówczas powstała rezydencja w stylu włoskim, charakteryzująca się arkadowym portykiem oraz potężnymi kolumnami, które wzmacniały jej całą konstrukcję. Po kolejnym właścicielu zamku – Konstantym Wiśniowieckim w 1636 r. rezydencję przejął jego zięć, Stanisław Warszycki. To on prawdopodobnie zainicjował rozbudowę rezydencji, wznosząc w 1651 r. potężne fortyfikacje, w tym sześć bastionów z kazamatami, otoczonych szeroką fosą, dzięki czemu zamek zyskał status twierdzy. Pomimo obronnego charakteru posiadłości w 1655 r. zamek został zajęty przez wojska szwedzkie. W 1731 r. Emerencjanna Pociejowa, ostatnia z rodu Warszyckich, sprzedała pałac Marii Sobieskiej, wdowie po królewiczu Konstantym Sobieskim. Sobieska nadała mu barokowy wygląd i w 1753 r. przekazała go swojemu bratankowi, Teodorowi Wesslowi. W 1852 r. pałac kupił Krystyn August Moes, który rozpoczął remont, jednak pożar zniszczył jego prace. W 1874 r. pałac odkupił przemysłowiec Leon Epstein, który odnowił go w stylu neorenesansowym, wzbogacając fortyfikacje o ceglaną okładzinę i neogotyckie wieżyczki. Epstein zrewitalizował również zaniedbany park i sad.
Po opuszczeniu Pilicy przez Epsteinów w 1880 r. majątkiem kierowali zarządcy. W 1908 r. pałac i okoliczne majątki zakupił inżynier Kazimierz Arkuszewski, którego spadkobiercy zarządzali zamkiem do końca II wojny światowej. W latach okupacji (1942-1944) w zamku stacjonował pluton zmotoryzowanej żandarmerii – Gendarmerie Mot-Zug 63. W tym czasie okolice pałacu były miejscem masowych rozstrzelań. Zginęło tam ok. 80 Polaków i ok. 70 Żydów. Po odebraniu majątku Arkuszewskim w 1945 r., w pałacu zorganizowano dom dziecka dla dziewcząt, a w latach 80. XX w. zakład poprawczy dla młodzieży. W latach 1960-1962 wnętrza pałacu poddano częściowej konserwacji. W maju 1989 r. zespół pałacowy zyskał nowego prywatnego właściciela, który rozpoczął prace remontowe. Niestety, z uwagi na roszczenia dawnych właścicieli – Arkuszewskich i trwający do dziś proces sądowy prace wstrzymano.
W pobliżu bramy odnajdziemy tablicę, upamiętniającą miejsce masowych egzekucji dokonywanych przez hitlerowców w latach okupacji na Polakach i Żydach. Nieopodal, w fosie widoczny jest kopiec powstańczy z krzyżem, usypany ku czci nieznanych z nazwiska powstańców styczniowych, których ciała (wg ustnego przekazu) złożono w tym miejscu.
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
Pałac w Pilicy jest obecnie w bardzo złym stanie, z licznymi zniszczeniami, które były wynikiem pożarów, wojny, sposobu użytkowania oraz trwającego od dziesięcioleci braku kompleksowego remontu. Pewne elementy budowli i parku zachowały się w stanie dostatecznym, w tym detale architektoniczne na elewacjach oraz niektóre malowidła ścienne wewnątrz. Zamek jest otoczony potężnymi, choć również zdewastowanymi bastionami oraz częściowo zniszczonymi kordegardami. Park, niegdyś założony na wzór francuski, jest obecnie pomnikiem przyrody, a niektóre drzewa, takie jak lipa królowej Elżbiety, mają status pomników przyrody. Fortyfikacje pałacu są częściowo zachowane, z widocznymi śladami fosy oraz bastionów, ale także z modernizacjami z XIX wieku, które zmieniły ich pierwotny wygląd. Obecnie dostęp do obiektu jest ograniczony, a budynki są dostępne jedynie z zewnątrz.
Zespół pałacowo-parkowy wraz z znajdującymi się na jego terenie obiektami wpisany jest do Rejestru Zabytków.