Cmentarz Wojskowy na Powązkach
1912 rok
Cmentarz, obecnie komunalny, mieści się w północno-zachodnim krańcu Żoliborza, a jego brama główna dochodzi do ulicy Powązkowskiej. Obejmuje on teren 24,3 ha. Kształt cmentarza zbliżony jest do prostokąta z rozszerzeniem od strony wschodniej. Po tej samej stronie, tuż obok bramy bocznej, prowadzącej na parking samochodowo-autobusowy, mieści się Zarząd Cmentarzy Komunalnych w Warszawie oraz kancelaria Cmentarza Wojskowego. Tuż przy bramie bocznej umieszczono wyszukiwarkę grobów oraz plan całego założenia. Plan taki znajduje się również przy wejściu głównym. Po przekroczeniu głównej bramy od razu rozpoczyna się Aleja Zasłużonych, prowadząca prawie przez całą długość cmentarza. Nie jest ona jedyna, bo tak naprawdę są tutaj aż trzy lub nawet cztery Aleje Zasłużonych. Wiąże się to z faktem obecnego chowania na Powązkach Wojskowych osób nie tylko zasłużonych w dziedzinie wojskowości, ale i w innych, np. artystów, polityków, sportowców. Ponieważ jest to cmentarz komunalny to na jego terenie mieści się dom pogrzebowy służący do pogrzebów religijnych i niereligijnych wybudowany wg projektu Zbigniewa Gnassa, Ryszarda Sobolewskiego i Eligii Wakulicz. Jest jednak od zasady bezwyznaniowości wyjątek, tj. mała kaplica Matki Bożej Nieustającej Pomocy należąca do Kościoła Polskokatolickiego, a znajdująca się w kwaterze należącej do tego kościoła. Wynikająca z historii cmentarza potrzeba upamiętnienia wojennych losów Polski spowodowała, że oprócz grobów mieszczą się tu liczne pomniki i miejsca pamięci jak np: kwatera Powstańców 1863, Dolinka Katyńska, Panteon – Mauzoleum Wyklętych – Niezłomnych, pomnik „Chwała lotnikom polskim”, Gloria Victis i pomnik poświęcony robotnikom przymusowym wywiezionym do III Rzeszy.
Powstał w 1912 roku jako prawosławny cmentarz wojskowy dla żołnierzy rosyjskich. Po wybuchu I wojny światowej chowano tu zmarłych w szpitalach jeńców: Niemców, Polaków, Węgrów, Chorwatów, Czechów i Słowaków. Już w 1915 roku Warszawę zajmują Niemcy i garnizon niemiecki organizuje na terenie cmentarza kwatery dla żołnierzy niemieckich. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przechodzi on pod zarząd Kurii Biskupa Polowego, zostaje powiększony i uporządkowany. W 1922 roku opieka nad nekropolią zostaje przekazana nowo utworzonej parafii św. Jozafata Kuncewicza, stąd też już nie chowano tu samych żołnierzy, ale i członków ich rodzin oraz parafian. Od 1921 roku zaczęto tworzyć kwatery bohaterów powstań: listopadowego, styczniowego, wielkopolskiego, śląskich oraz różnych organizacji wojskowych walczących o odzyskanie niepodległości. Było to podyktowane chęcią stworzenia w stolicy jednego miejsca, gdzie można by uczcić pamięć wszystkich żołnierzy, którzy poświęcili swe życie dla wolności Polski. W 1937 roku w kwaterze powstańców styczniowych umieszczono tabliczki w imionami osób, których rodziny mieszkające w różnych częściach kraju nie zgodziły się na ekshumację lub pochówek weteranów na Powązkach i w ten sposób powstało jedno z pierwszych miejsc w Polsce z grobami symbolicznymi. Po wybuchu II wojny światowej chowano tu zmarłych w czasie nalotów, pochowanych na ulicach i placach Warszawy, a gdy armia niemiecka zajęła stolicę wytyczyła kwaterę na pochówki żołnierzy swojej armii. To tu właśnie został pochowany kat Warszawy Franz Kutschera. W 1990 roku szczątki ponad 2,5 tysiąca hitlerowskich żołnierzy, w tym i Kutschery, zostały przeniesione na cmentarz leżący przy wsi Joachimów-Mogiły. Jako że Powązki służyły teraz armii niemieckiej dość rzadko chowano tu Polaków, jednak mając w pamięci znaczenie tej nekropolii, odbywające się tu przed wojną uroczystości gromadzące dziesiątki i setki dzieci, młodzieży i dorosłych polskie podziemie rozpoczęło chować tu, pod zmienionymi nazwiskami, swoich bohaterów. W kwaterze szarych szeregów pochowano jako pierwszego „Rudego”, potem „Oracza” i „Zośkę”. W 1945 roku utworzono tuż przy cmentarzu wojskowym, od strony wschodniej, pierwszy w Warszawie cmentarz komunalny i tu, do 1947 roku, chowano ciała ekshumowane z grobów znajdujących się na ulicach, podwórkach i skwerach miasta. W kolejnym, 1946 roku zarząd nad częścią wojskową przejęło wojsko, które rozpoczęło porządkowanie kwater. W latach 50. powstała Aleja Zasłużonych biegnąca wprost od głównej bramy. Są w niej pochowani m.in.: Bolesław Bierut, Julian Marchlewski, Władysław Gomułka i Karol Świerczewska, a także Mira Zimińska Sygietyńska, Julian Tuwim, Władysław Broniewski, Zofia Nałkowska. W 1964 roku cmentarz wojskowy przejęło miasto i z połączenia obu cmentarzy powstał Cmentarz Komunalny – Powązki. W latach 1966 – 1969 powiększono teren cmentarny i przy tej okazji całość zmodernizowano wg planu Elżbiety Jankowskiej. Oddano do użytku bezwyznaniowy Dom Pogrzebowy, powstały budynki administracji, kwiaciarni, toalety, parking. W 1998 roku Rada Miasta zmieniła nazwę nekropolii na Cmentarz Wojskowy – Powązki. W ostatnich latach pochowano tu wiele osób znanych ze świata polityki, kultury, nauki, sportu tworząc w ten sposób zupełnie unikalny cmentarz w kraju.
