Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
1563–1621
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Sztolnia Ponikowska powstawała w latach 1563–1621. Jej budowa była związana z poszukiwaniem mniej skomplikowanego i kosztownego systemu odwadniania olkuskich kopalń rud ołowiu niż dotychczas stosowane metody. Sztolnia składała się z głównego chodnika, chodników bocznych oraz świetlików, czyli wejść prowadzących do jej wnętrza. Miała około 7860 metrów długości.
Główny chodnik sztolni mierzył 4 km i zawierał 48 świetlików (szybów), natomiast boczne chodniki miały około 1,5 km długości. Głębokość chodników sięgała 40 metrów, choć niektórzy sądzą, że były jeszcze głębsze. Podziemny korytarz zaczynał się poniżej poziomu odwadnianego złoża. Drugą część stanowił otwarty kanał na powierzchni, tzw. Roznos, który prawdopodobnie wykorzystano w naturalnym wąwozie.
Do dziś widoczna jest część sztolni biegnąca pomiędzy ulicą Ponikowską a wsią Hutki w gminie Bolesław, na odcinku około 2,5 km. Sztolnia funkcjonowała do początku XVIII wieku.
fot. Grzegorz Onyszko
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Historia Olkusza jest nierozerwalnie związana z działalnością wydobywczą. Głównym surowcem, który przez wieki pozyskiwano z olkuskich złóż, był ołów, a w mniejszym stopniu srebro. Eksploatacja tych surowców miała ogromny wpływ na rozwój miasta oraz zamożność jego mieszkańców. Nic więc dziwnego, że w Olkuszu pozostało wiele reliktów związanych z działalnością miejscowych gwarków. Jednym z najważniejszych jest Sztolnia Ponikowska – unikalny i bardzo zaawansowany, jak na swoje czasy, obiekt inżynieryjny związany z historią olkuskiego górnictwa.
Budowa sztolni była odpowiedzią na potrzebę poszukiwania nowych złóż rud ołowiu i srebra w regionie. Wydobycie z głębszych wyrobisk wiązało się z koniecznością odprowadzania coraz większych ilości wody, zalewającej niższe pokłady. Problem ten wymusił poszukiwanie nowatorskich rozwiązań odwadniających kopalnie.
Prace nad budową sztolni rozpoczęto w lipcu 1563 roku na podstawie licencji żupnika Josta Ludwika Decjusza. Realizację projektu prowadzono zgodnie z przywilejem króla Zygmunta Augusta, który współfinansował część kosztów. Znaczące nakłady pochodziły również od gwarectw, czyli spółek gwarków, bogatych inwestorów, mieszczan oraz szlachty z Olkusza i Krakowa. Sztolnia powstała kosztem ogromnych środków finansowych.
Sztolnia na początku XX w., fot. Zakład Fotograficzny Bracia Altman Sosnowiec/Będzin (arch. G.Onyszko)
Zastosowany w niej system odwadniania był bardzo zaawansowany. Wodę odprowadzano dzięki wykorzystaniu naturalnej grawitacji. Sztolnia składała się z dwóch części: otwartej (tzw. roznos) i podziemnej, którą tworzyły korytarze położone na głębokości około 40 metrów. Kanał odpływowy zlokalizowano w pogłębionym korycie rzeczki Białki, wypływającej spod wsi Pomorzany.
Sztolnia, zaczynając swój bieg w okolicach Poniku pod Hutkami, prowadziła w kierunku Pomorzan, a następnie docierała pod miasto,
aż w pobliże dzisiejszego Starego Cmentarza. Była najdłużej funkcjonującą spośród wszystkich pięciu sztolni odwadniających wybudowanych w rejonie Olkusza i Bolesławia. W 1703 roku sztolnia została poważnie uszkodzona w wyniku zalania przez rzekę Babę. Mimo kilku prób jej ponownego uruchomienia, ostatecznie przestała pełnić swoją funkcję w 1712 roku. Walka z żywiołem wody zakończyła się niepowodzeniem. Ostatecznie Sztolnia Ponikowska została opuszczona w 1917 roku i od tamtego czasu stopniowo ulega naturalnej degradacji, wchłaniana przez przyrodę.
Sztolnia Ponikowska, II poł. XIX w., litografie Feliksa Brzozowskiego/Tygodnik Powszechny
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
widoczne jedynie relikty ukształtowania terenu