Bazylika archikatedralna Świętej Rodziny w Częstochowie to neogotycka, trójnawowa świątynia rzymskokatolicka znajdująca się przy ulicy Krakowskiej. Jest jedną z największych w Polsce i w Europie, wybudowana na terenie dawnego cmentarza z lat 1825–1898. Wzniesiona w latach 1901–1927 według projektu Konstantego Wojciechowskiego, ale bez wież które dobudowano w 1997 roku.
HISTORIA.
Budowlę umiejscowiono między dzisiejszymi ulicami Ogrodową, Katedralną, Krakowską i Mielczarskiego. 26 października 1901 wysypano pierwszą taczkę kamieni pod fundamenty na placu budowy. W 1902 roku wzniesiono fundamenty do wysokości cokołu. 7 września 1902 roku biskup Stanisław Zdzitowiecki poświęcił kamień węgielny kościoła. W następnym roku budowanemu kościołowi nadano wezwanie Świętej Rodziny. Wzniesiono mury do wysokości naw bocznych.
W 1904 roku podniesiono je do wysokości gzymsu nawy głównej. Rok 1905 to przykrycie dachem murów nawy głównej, a wskutek zadłużenia sięgającego 60 tys. rubli, wówczas przerwano dalsze prace. W roku 1907 wznowiono budowę z inicjatywy księdza Mariana Fulmana. W 1908 roku ukończono budowę szczytów kaplic w transepcie, otynkowano prezbiterium, położono posadzkę, zaszklono okna i prowizorycznie wyposażono prezbiterium. 8 grudnia 1908 odprawiono pierwszą mszę świętą. Prace wykończeniowe przerwano na kilkanaście lat. 29 października 1917 utworzono odrębną parafię pw. Świętej Rodziny, wydzieloną z parafii św. Zygmunta, obejmująca południową i zachodnią część miasta. Pierwszy proboszcz nowej parafii, ks. Bolesław Wróblewski podjął rozpoczęte dzieło wykończenia kościoła. W latach 1917–1922 zelektryfikowano budowany kościół i wyposażono go w aparaty liturgiczne.
Rok 1922 to dokończenie elewacji kościoła, arkad, szczytu frontowego i gzymsów. W latach 1923–1924 pokryto dachem niedokończone wieże. Następny rok to wyłożenie fasady kościoła cegłą licówką, zbudowanie wieży sygnaturki i ostatecznie zdjęcia rusztowania, a 28 października 1925, na mocy bulli papieża Piusa XI, Vixdum Poloniae Unitas, powstała diecezja częstochowska. Kościół Świętej Rodziny stał się kościołem katedralnym. W 1926 roku zasklepiono nawy boczne, zaszklono wszystkie okna i zbudowano chór muzyczny. Rok później ułożono schody przed katedrą i 6 grudnia oddano ją do użytku. W 1934 roku w prezbiterium założono witraże projektu Winiarza i Rosena. 1935 rok to ufundowanie dzwon ku czci NMP Królowej Polski. W latach międzywojennych ofiarowana została katedrze kopia Wniebowzięcia Matki Bożej Rubensa, wykonana na początku XIX wieku.
Po wybuchu II wojny światowej, 3 września, na placu katedralnym zostało rozstrzelanych kilkaset ludzi. Katedra utraciła dwa dzwony, które Niemcy wysłali na przetopienie (a katedra nowe dzwony uzyskała w 1952 roku, ważące 1850 i 1320 kg). Wyposażanie kościoła kontynuowano po zakończeniu wojny. W 1948 katedrę wyłożono posadzką z piaskowca norymberskiego. W latach 1946–1949 zostały zbudowane przez firmę Biernackiego (Warszawa – Kraków) organy na chórze muzycznym o 101 głosach. Są to największe w całości pneumatyczne organy w Polsce.
29 października 1950 uroczystego poświęcenia katedry dokonał biskup Teodor Kubina. W latach pięćdziesiątych powstał monumentalny ołtarz główny z tryptykiem Świętej Rodziny, wykonany z drzewa lipowego według projektu Zygmunta Gawlika. W prezbiterium umieszczono katedrę biskupią oraz stalle kanonickie i ambonę. W transepcie urządzono ołtarze: Najświętszego Sakramentu z nastawą ze srebra (obecnie Chrystusa Króla) i Matki Bożej Częstochowskiej. Postawiono balustradę ze szlachetnego marmuru szwedzkiego, założono witraże w rozecie nad organami, projektu Adama Bunscha. Od roku 1958 powstawały małokwaterowe witraże w nawach bocznych według projektu Tadeusza Wojciechowskiego, wzorowane na witrażach średniowiecza, ich tematem są sakramenty święte. W tym samym czasie urządzono kaplicę Chrztu Pańskiego (obecnie Miłosierdzia Bożego).
Na ołtarzu głównym zostało ustawione spiżowe tabernakulum z podobizną Chrystusa w Majestacie, utrzymane w duchu stylu romańskiego. Kropielnice projektu Stanisława Pospieszalskiego wykonano z granitu pochodzącego z cokołu cara Aleksandra II, który został zburzony w 1917 roku. Wnętrza ich wypełniają maswerki z podobiznami aniołów, sceną Zwiastowania i Ukrzyżowania. Granitowo-marmurowa ambona projektu Pospieszalskiego poświęcona została w roku 1958. Bogato zdobione są również kropielnice w kruchcie.
W roku 1960 urządzono podziemną kryptę z katakumbami (nekropolia częstochowskich biskupów). Za kamiennym, surowym ołtarzem znajduje się mozaika z podobizną Matki Boskiej, projektu Zofii Baudouin de Courtenay, wykonana w Watykanie. W czerwcu 1962 roku, na wniosek ówczesnego ordynariusza częstochowskiego, papież Jan XXIII nadał katedrze częstochowskiej tytuł bazyliki mniejszej. 22 czerwca 1962 roku katedra otrzymała tytuł bazyliki mniejszej. W 1982 powstał pomnik Jana Pawła II, o wysokiej wartości artystycznej, wykonany w brązie przez Jerzego Kędziorę, upamiętniający pobyt papieża w Częstochowie w 1979.
W 1975 roku ukończono budowę miedzianej nastawy ołtarza Matki Bożej Królowej Polski. Po roku 1984 urządzono kaplicę Najświętszego Sakramentu oraz namalowano stacje Drogi Krzyżowej. Pojawiły się dębowe rzeźby autorstwa Józefa Pyrza. 25 marca 1992, wraz z powstaniem archidiecezji częstochowskiej, katedra została podniesiona do rangi archikatedry.