Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
Bazylika kolegiacka św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu została wzniesiona w pierwszej połowie XIV wieku w stylu gotyckim, dzięki fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Istnieje przypuszczenie, że prezbiterium mogło powstać już w XIII wieku.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Gotycka świątynia z przełomu XIII i XIV wieku charakteryzuje się strzelistą bryłą i precyzyjnymi detalami architektonicznymi. Najstarszą częścią kościoła jest prezbiterium. Za czasów Kazimierza Wielkiego rozbudowano go o trzy nawy o jednakowej wysokości, wsparte na masywnych, ośmiobocznych filarach i nakryte krzyżowo-żebrowym sklepieniem.
Do południowej ściany w XV wieku dobudowano kaplicę św. Anny. W 1620 roku powstała renesansowa kaplica Loretańska z elegancką kopułą, inspirowana kaplicą Zygmuntowską na Wawelu. W tym okresie pojawiły się również duża i mała kruchta, pełniące funkcję przedsionków.
Pod koniec XVIII wieku kompleks wzbogacono o kaplicę św. Jana Kantego, a w 1913 roku o neogotycką dzwonnicę. Wnętrze kościoła zachwyca detalami gotyckimi i renesansowymi, a na szczególną uwagę zasługuje: poliptyk Olkuski z 1485 roku w nawie północnej, autorstwa krakowskich malarzy Jana Wielkiego i Stanisława Starego, przedstawiający sceny z życia Marii i Chrystusa; ołtarz główny w stylu renesansowym; ambona z 1639 roku; malowidła ścienne z XIV wieku; renesansowe organy Hansa Hummla z lat 1611–1624; stalle manierystyczne z XVI wieku; chrzcielnica ołowiana z XVI wieku; krzyż Gwarków z XVII wieku będący darem olkuskich górników oraz relikwiarz św. Andrzeja Apostoła. Obok kościoła stoi dzwonnica, odbudowana w stylu neogotyckim w latach 1903–1913 według projektu Sławomira Odrzywolskiego.
fot. B. Gawlik
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Bazylika kolegiacka św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu to jedna z najcenniejszych gotyckich świątyń Małopolski. Jej budowa rozpoczęła się na przełomie XIII i XIV wieku. Pierwotnie powstało prezbiterium, które do dziś stanowi najstarszą część kościoła. W XIV wieku, za panowania króla Kazimierza Wielkiego, świątynia została znacząco rozbudowana – wzniesiono wówczas trzy nawy o równej wysokości, wsparte na masywnych ośmiobocznych filarach i przykryte krzyżowo-żebrowym sklepieniem, co nadało jej charakterystyczny, halowy układ.
W XV wieku do południowej ściany dobudowano kaplicę św. Anny. Na początku XVII wieku, w 1620 roku, powstała renesansowa kaplica Loretańska, zwana także Amendzińską od nazwiska fundatora, Stanisława Amendy, bogatego gwarka olkuskiego. Architektonicznie wzorowana jest na kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. W tym samym okresie dobudowano również dużą i małą kruchtę pełniącą funkcję przedsionków.
Pod koniec XVIII wieku przy kościele wzniesiono kaplicę św. Jana Kantego. W 1913 roku świątynia wzbogaciła się o wysoką neogotycką dzwonnicę, która harmonijnie wpisuje się w bryłę budowli.
Wnętrze bazyliki kryje wiele cennych dzieł sztuki, w tym późnogotycki poliptyk z końca XV wieku, dzieło Jana Wielkiego i Stanisława Starego. Jest to jeden z czterech zachowanych w Polsce ołtarzy tego typu. Skrzydła poliptyku zdobi 16 obrazów przedstawiających sceny z życia Matki Boskiej, św. Anny i Chrystusa.
Świątynia odgrywała ważną rolę w życiu religijnym i społecznym Olkusza, będąc świadkiem wielu wydarzeń historycznych. Pomimo licznych zmian i modernizacji, zachowała swoją gotycką strukturę oraz wyjątkowe walory artystyczne i historyczne. W 2012 roku kościół został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej przez papieża Benedykta XVI.
fot. B. Gawlik
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
Bazylika jest dobrze zachowana, a jej struktura została w dużej mierze odrestaurowana po zniszczeniach XIX-wiecznych. Wnętrze świątyni zachowało wiele oryginalnych elementów gotyckich, renesansowych i manierystycznych. Odbywają się tu regularne prace konserwatorskie. Znane organy Hansa Hummla zachowały się w stanie bliskim oryginałowi.
W bazylice co roku odbywają się koncerty w ramach Międzynarodowych Olkuskich Dni Muzyki Organowej i Kameralnej oraz Letniego Festiwalu Organowego.