Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
1859 r. – przebudowa istniejącego wcześniej dworu Tomasza Ostrowskiego według projektu Henryka Marconiego, jednego z najwybitniejszych architektów działających na ziemiach polskich.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Pałac w Helenowie to harmonijne połączenie klasycystycznej elegancji z elementami barokowego układu przestrzennego. Budowla została wzniesiona na planie podłużnym, z charakterystycznymi płytkimi ryzalitami na skrajach elewacji, co świadczy o nawiązaniu do wcześniejszego dworu. Portyk w fasadzie głównej składa się z jednej arkady wspartej na dwóch parach jońskich kolumn, której zwieńczenie stanowi attykowa balustradka, ponad którą wznosi się kwadratowy belwederek wsparty na kolumnach z kapitelami kompozytowymi. Schody wejściowe zdobią rzeźby lwów, umieszczone na cokołach, które podkreślają reprezentacyjny charakter budynku.
Wnętrze pałacu zachwyca wyrafinowaną aranżacją, a jego najważniejszym pomieszczeniem jest hol w formie rotundy nakrytej kopułą. Półkolumny jońskie dzielą ściany na segmenty z niszami, w których znajdują się personifikacje czterech pór roku, wykonane przez włoskiego rzeźbiarza F. Vichiego w połowie XIX wieku. Hol nie odnosi się do rycerskich tradycji, lecz odzwierciedla życie zgodne z naturą i rytmem pór roku, dopełniając przesłanie wyrażone w rzeźbach przedstawiających cnoty – Pobożność, Wierność, Mądrość i Zgodę – umieszczonych na elewacji ogrodowej.
Kompleks pałacowy uzupełnia park, zaprojektowany również przez Henryka Marconiego. Dominującym elementem założenia jest długa oś wodna, wyznaczona kanałem. W parku znajdują się także liczne rzeźby, m.in. Danaidy, autorstwa Jacopa Franceschiego. Ciekawym uzupełnieniem są także dobudowana do pałacu oranżeria, przerobiona później na bibliotekę oraz 2 dwie flankujące podjazd oficyny, zbudowane na planie kwadratu.
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Pałac w Helenowie jest świadectwem burzliwej historii polskiej arystokracji oraz przemian architektonicznych w XIX wieku. Pierwotny dwór wzniesiono dla Tomasza Ostrowskiego, znanego polityka i działacza Sejmu Czteroletniego. W XIX wieku majątek przejął Stanisław hrabia Potocki, który zlecił przebudowę dworu Henrykowi Marconiemu, słynnemu architektowi. Marconi, projektując budynek, inspirował się włoską architekturą renesansową, jednocześnie zachowując elementy dawnej struktury barokowej, takie jak wydłużony plan czy płytkie ryzality.
W XX wieku pałac przeszedł w ręce hrabiego Jakuba Potockiego, który wzbogacił go o bibliotekę urządzoną w dawnym budynku oranżerii. Kolekcja Potockiego, licząca ponad 12 tysięcy woluminów, była jedną z największych prywatnych bibliotek w Polsce. Hrabia Potocki, znany ze swojej działalności filantropijnej, wspierał liczne instytucje kulturalne, m.in. Instytut Radowy Marii Skłodowskiej-Curie i Muzeum Narodowe w Warszawie. W latach 30. XX wieku hrabia Potocki, ostatni właściciel pałacu, przekazał swój majątek na cele społeczne, powołując w testamencie fundację im. Jakuba hr. Potockiego, której celem jest walka z rakiem i gruźlicą.
W czasie II wojny światowej kompleks został zajęty przez Wehrmacht, a następnie przez komendanta obozu Dulag 121 w Pruszkowie. Po II wojnie światowej majątek został upaństwowiony i pełnił m.in. funkcję Wojskowego Ośrodka Wypoczynkowego. Obecnie jest siedzibą Ośrodka Reprezentacyjnego Ministeria Obrony Narodowej. Dzięki licznym pracom konserwatorskim i restauracyjnym obiekt zachował pierwotny blask i jest dziś cennym przykładem XIX-wiecznej architektury rezydencjonalnej na Mazowszu.
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
Pałac jest w pełni odrestaurowany i służy jako Ośrodek Reprezentacyjny Ministerstwa Obrony Narodowej. Niemal cały kompleks pałacowo-parkowy zachował swoją pierwotną formę i cieszy się dobrym stanem technicznym, co jest wyjątkiem w porównaniu do większości podwarszawskich rezydencji. Niestety z powodu położenia na terenie wojskowym pałac nie jest udostępniany do zwiedzania.
