Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
Budowany w latach 1695-1723.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Barokowy, murowany, trzynawowy kościół pw. św. Franciszka Ksawerego powstał w latach 1695-1723 wg projektu architekta jezuity Jana Delamarsa. Przy prezbiterium znajduje się akustyczna zakrystia, a nad nią skarbiec. Po przeciwnej stronie, z kościołem łączy się kaplica, pw. Serca Jezusa i św. Franciszka z Asyżu, podwyższona w latach 1879-81 dzięki zlikwidowaniu pierwotnie znajdującego się nad nią kapitularza. Wnętrza kościoła zdobi sztukateria późnobarokowa i polichromie Adama Swacha, ołtarze drewniane, regencyjne. W ołtarzu głównym dwa obrazy św. Franciszka Ksawerego (jeden z 1907 r., Buchbindera, drugi z I poł. XVIII w). W ołtarzach bocznych po lewej: wizerunki Matki Bożej Różańcowej, św. Antoniego, św. Mikołaja, św. Agaty; po prawej: św. Stanisława Kostki, św. Józefa, św. Walentego, Jezusa Ukrzyżowanego. W kaplicy znajduje się ołtarz Serca Jezusowego. Ambona, ławki, konfesjonały z poł. XVIII w. Na chórze 27-głosowe organy, przerabiane na przełomie XIX/XX w. oraz remontowane w 1950 r. W zakrystii znajdują się zabytkowe komody, chrzcielnica barokowa z okresu budowy kościoła oraz zabytkowe naczynia i szaty liturgiczne (XVII-XIX w.). Kościół był kilkakrotnie remontowany, m.in. w latach 1829, 1849-50 – po zawaleniu się kopuły, 1879-81 – całkowita restauracja, 1904-05, 1947. W 1977 r. miała miejsce renowacja całości w tym konserwacja polichromii. Kolejne remonty były realizowane także pod koniec XX jak i na początku XXI wieku.
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Powstanie obiektu jest ściśle związane z działalnością jezuitów, sprowadzonych do Krasnegostawu w 1685 r. przez biskupa chełmskiego Stanisława Święcickiego. Zakonnicy początkowo zostali rozlokowani przy kaplicy św. Anny, w pobliżu kościoła katedralnego, ale już w 1695 r. korzystając z ofiarności fundatorki Krystyny Potockiej z Lubomirskich przystąpili do budowy własnej świątyni. W 1741 r. kościół został konsekrowany i do 1773 r. pozostawał w rękach jezuitów. Po kasacie zakonu pełnił funkcję kościoła parafialnego i równocześnie katedralnego. Pomimo likwidacji w latach 1805-1807 biskupstwa chełmskiego biskupi rezydowali w Krasnymstawie jeszcze do 1826 r., czyli do momentu gdy przenieśli się do Lublina. Razem ze świątynią wybudowano kolegium jezuickie, otwarte w 1720 r. W latach 1719-1809 istniało również seminarium, a po jego likwidacji budynek adaptowano na potrzeby plebanii.
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
W 2020 r. rozpoczęły się prace przy frontowej elewacji kościoła. Renowacja została wstrzymana ponieważ pod współczesną warstwą tynku odkryto w miarę dobrze zachowane oryginalne bogate zdobienia – XVIII-wieczne polichromie. Niespodziewane odkrycie zmieniło zakres prac i podniosło ich koszt, ale dzięki odtworzeniu i konserwacji polichromii kościół zyskał nowe oblicze. W efekcie zakończonego z końcem 2021 r. remontu, front kościoła zdobią malowidła (gł. w kolorach: różowym, złotym, żółtym i zielonym) zwłaszcza o motywach roślinnych. Bogato zdobione są też pilastry, gzymsy i obramowania okien. Taki wygląd kościelnej elewacji stanowi rzadkość we współczesnej Polsce, porównywalną np. ze świątynią w Świętej Lipce. Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego jest kościołem parafialnym dla ok. 11 tys. wiernych, pełni również funkcję kościoła dekanalnego Dekanatu Krasnystaw-Wschód.
