Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
Cmentarz został założony w 1908 r. Od początku istnienia Bazyliki archikatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku (XIV wiek), kanonicy byli chowani w katedrze znajdującej się na Wzgórzu Katedralnym we Fromborku. Początkowo chowano ich pod posadzką katedry, wokół ołtarzy bocznych, a od 1720 roku r. w krypcie pod prezbiterium.
Z powodu braku miejsca na dalsze pochówki w katedrze, nieopodal Wzgórza Katedralnego założono cmentarz kanoników. Pierwszy pochówek miał miejsce w 1911 r. a ostatni w 1946 r. Cmentarz oficjalnie zamknięto w 1972 r.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Na cmentarzu spoczywa 22 kanoników i jeden wikariusz katedralny. Wszyscy tu pochowani byli wysoko wykształconymi duchownymi – profesorami oraz doktorami filozofii i teologii.
Na cmentarz prowadzi aleja lipowa. Cmentarz składa się z 4 kwater podzielonych dwiema alejami lipowymi (starodrzew). Aleja podłużna biegnie od bramy cmentarza i prowadzi bezpośrednio do wykonanej z piaskowca, kopii zabytkowej rzeźby „Ukrzyżowanie”, której autorem jest Joseph Seitz a oryginalnie Tilman Riemenschneider. Rzeźba przedstawia ukrzyżowanego Chrystusa, którego opłakują Najświętsza Maryja Panna i św. Jan. Nagrobki znajdujące się na cmentarzu wykonano z kutego żelaza, kamienia i drewna. Znajdują się tu dzieła sztuki sepulkralnej – twórczości sfery nekropolicznej, kultu zmarłych. Pomniki nagrobne oraz rzeźba wykonane są w stylu neogotyckim. Inskrypcje umieszczane na grobach są głównie w języku niemieckim i łacińskim. Tylko jedna z inskrypcji została zapisana w języku polskim. Niektóre z grobów pozostają bezimienne. Najstarsze zachowane nagrobki znajdują się w pierwszym rzędzie i maja formę kamiennych cokołów, na których umieszczone zostały krzyże z kutego żelaza. Nagrobki stawiane w kolejnych latach przybierają różną postać – połączenia kamiennych cokołów z krzyżami drewnianymi, proste, kamienne nagrobki a niekiedy jedynie skromy drewniany krzyż. Na cmentarzu znajdują się również nowoczesne pomniki, które zastąpiły zniszczone nagrobki kanonika Jana Wicherta w III rzędzie i ks. Władysława Świtalskiego w IV rzędzie. Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo parku wizerunek cmentarza zmienia się wraz z porami roku – otaczająca go natura podnosi walory wizualne i gwarantuje, że każda wizyta na cmentarzu będzie wyjątkowa. Dodatkowo jego niesamowita atmosfera i położenie w zacisznym miejscu skłania do refleksji i przemyśleń.
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Zwyczajowo, od czasu powstania fromborskiej katedry, wybitnych kanoników i dostojników kościoła katolickiego chowano pod jej posadzką. Z upływem czasu zaczęło jednak brakować miejsca do dokonywania nowych pochówków. Względy sanitarne, jak i ograniczona powierzchnia przemawiały za jednym z dwóch rozwiązań. Przeniesieniem szczątków w pobliskie miejsce, lub założeniem nowego cmentarza. Kapituła zdecydowała się na drugi wariant. W związku z tym w zachodniej części parku przy obecnej ul. Sanatoryjnej powstał Cmentarz Kanoników Warmińskiej Kapituły Katedralnej. Cmentarz założono w 1908 r., jednak pierwszy pochówek odbył się dopiero w 1911 r. Ostatni – w roku 1946 r. Spoczywają tu zasłużeni ludzie kościoła, znakomici mieszkańcy Fromborka, którzy swą wiedzę i umiejętności oddawali na rzecz rozwoju szkolnictwa i katechizacji, kształtowali ówczesną rzeczywistość – nawet za cenę utraty życia. Są tu pochowani dyrektor Liceum Hosianum, rektor Akademii Braniewskiej i inni kanonicy piastujący wysokie stanowiska w hierarchii kościelnej, członkowie towarzystw naukowych, współtwórcy akademii i instytutów. Tragiczny los spotkał mieszkańców Fromborka, w tym kanoników, w roku 1945, kiedy to większość z nich została wypędzona z terenu miasta i zmarła w obozach przejściowych. Pochowany na cmentarzu kanoników ks. Władysław Świtalski, został rozstrzelany przez radzieckiego żołnierza 9 lutego 1945 roku. Po swojej śmierci przez lata spoczywał pochowany w ogrodzie Kanonika Antona Krause. Miejsce jego spoczynku odnalazły dwie mieszkanki Fromborka. W 1955 roku jego szczątki zostały ekshumowane, a ks. Władysław Światlski znalazł miejsce swojego wiecznego odpoczynku na Cmentarzu Kanoników. Władysław Świtalski jest jednym z 46 męczenników warmińskich II wojny światowej.
W 1996 r. cmentarz wraz z zachowanymi nagrobkami, rzeźbą „Ukrzyżowanie”, ogrodzeniem murowanym z czerwonej cegły i układem zieleni wysokiej (ponad stuletnie drzewostany), został wpisany do rejestru zabytków pod nr 519/96.
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
Rzeźba „Ukrzyżowanie” i ogrodzenie cmentarza pozostają w znakomitym stanie. W ostatnich latach dokonano renowacji części grobów. Zabytek wciąż wymaga prac i opieki konserwatorskiej. Pomimo nadszarpnięcia zębem czasu niektórych grobów, Cmentarz Kanoników jest pięknym miejscem poświęconym pamięci wybitnych ludzi kościoła, zdecydowanie wartym odwiedzenia w czasie pobytu we Fromborku.