Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
XVI/XVII w.
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Rynek Wielki jest jednym z najpiękniejszych XIX-wiecznych placów Europy. Nazywany jest salonem miasta. Jest kwadratem o boku 100 m czyli ma powierzchnię jednego hektara. Spotykają się tutaj w samym środku Rynku dwie osie kompozycyjne Starego Miasta – reprezentacyjna mająca 600 m od pałacu do Bastionu nr 7 i mieszczańska 400 (handlowa) biegnąca przez Rynek Solny, Rynek Wielki i Rynek Wodny. O ile kwadrat ma boki o tyle Rynek ma Pierzeje: Wschodnią, południową i Zachodnią, które są identycznie zaprojektowane oraz Pierzeję Północna, która, jako że gości Ratusz Miejski, jest nieco inaczej rozplanowana. Początkowo Rynek Wielki miał nawierzchnię glinianą, z czasem pojawił się bruk. Rynek otaczają kamienice renesansowe ozdobione arkadowymi podcieniami, niektóre również pięknymi attykami. Kamienice te mają swoje nazwy (jedna z kamienic tzw. ormiańskich ma nawet cztery nazwy) oraz bogatą historię.
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Historia zamojskiego Rynku Wielkiego to historia Zamościa idealnego. Kanclerz i hetman Jan Zamoyski (1542 – 1605) opracowanie planu budowy miasta – twierdzy lokowanego w 1580 r. zlecił wybitnemu architektowi włoskiemu Bernardo Morando (ok. 1540 – 1600) i miasto zostało wzniesione w całości w jednym czasie i jednym stylu. Było takie jak założono – piękne, funkcjonalne i bezpieczne, po prostu – idealne. Perła renesansu”, „Padwa Północy” – jest fenomenem w dziejach architektury.
Rynek jest najważniejszą częścią zamojskiego Starego Miasta, zabytkowej części tego osiedla, pomnika historii wpisanego w 1992 r. – jako jedyny obiekt z województwa lubelskiego – na listę światowego dziedzictwa UNESCO (obecnie jest jednym z 13 obiektów w Polsce na tej liście). Natomiast punktem centralnym Rynku jest architektoniczny symbol miasta – budynek Ratusza, który wznosi się nad kamienicami placu. Historia Ratusza zamojskiego sięga 1591 roku, został ukończony na początku XVII wieku. Był znacznie niższy i skromniejszy niż obecnie – miał jedno piętro oraz podcienia, Jan Zamoyski pragnął, aby ratusz nie górował nad jego miastem i nie przeszkadzał mu podziwianiu z jego pałacu całego miasteczka więc kazał Bernardowi Morando wznieść Ratusz w Pierzei Północnej wśród Kamienic, a nie tak jak w średniowieczu gdy ratusze wznoszono najczęściej na samym środku głównego rynku miasta. Ma styl renesansowo-barokowy. Dzięki w latach 1636-1651 rozbudowano go do trzech kondygnacji z licznymi ozdobami jak plastry wnęki konchowe i attyki. W XVII wieku pojawiły się również schody późnobarokowe a barokowy smukły hełm ozdobił Wieżę Ratuszową, która ma 52 m wysokości i z której grany jest hejnał w trzy strony świata z wyjątkiem zachodu czyli w stronę Krakowa gdyż Jan Zamoyski, założyciel Zamościa, był skonfliktowany z królewskim miastem i zakazał grania hejnału w jego stron. Z tyłu w XIX wieku, w czasie zaboru rosyjskiego, dobudowano oficyny ratuszowe i urządzono tam oraz w samym ratuszu więzienie, wyrzucając jednocześnie władze miejskie poza Twierdzę Zamość na dawne Przedmieście Lwowskie. Wówczas Ratusz stracił większość elementów zdobiących budynek, które zostały przywrócone tuż przed II wojną światową z kilkudziesięcioletnią przerwą w wieku XIX w. Wieża Ratuszowa dzieli fasadę budynku na dwie części, z której lewa jest o metr i 30 cm szersza od prawej, co jest dostrzegalne tylko dla wprawnego oka i bystrego umysłu.
Opracował: Mariusz Blicharz
Na zdjęciach i grafikach:
- Jan Zamoyski, rycina, autor Dominicus Custos, 1600-1604 r. (źródło Internet)
- Bernardo Morando, rycina, Austria, XVI w.; (źródło Internet)
- Zamość na sztychu z dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1617 (źródło Internet)
- Ratusz w Zamościu współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Rynek w Zamościu współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Rynek w Zamościu współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Rynek w Zamościu współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Rynek w Zamościu – widok z dzwonnicy katedralnej – fot. z pocz. ub. w. i współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Fragment Ratusza ok. 1950 r. i współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Rynek w Zamościu – widok z wieży Ratusza 1921 r. – fot. Jan Bułhak, i współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Obrazek wyróżniający – Rynek w Zamościu współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
Rynek Wielki od wieków jest miejscem gromadzenia się mieszkańców miasta, to tutaj odbywają się najważniejsze wydarzenia miejskie, kulturalne oraz patriotyczne, czym Rynek naśladuje rzymskie Forum Romanum. Jest też głównym punktem dla turystów zwiedzających Zamość. W kamienicach mieści się wiele obiektów, kulturalnych – Muzeum Zamojskie, Muzeum Techniki Drogowej i Mostowej Okręgu Lubelskiego, Biuro Wystaw Artystycznych – Galeria Zamojska, Zamojskie Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej z Galerią Fotografii „Ratusz”, handlowych (sklepy, księgarnie, pamiątki) i gastronomicznych gdzie latem rozkładane są tu dodatkowo ogródki z parasolami. Najważniejsze wydarzenia, które mają swoje miejsce właśnie na Rynku to Jarmark Hetmański, międzynarodowy festiwal folklorystyczny – „Eurofolk – Zamość”, wybrane spektakle Zamojskiego Lata Teatralnego oraz mnóstwo innych – wystawy, koncerty, zjazdy i pokazy, w tym rekonstrukcje historyczne.
W budynku Ratusza od ponad 400 lat znajduje się siedziba najważniejszych władz miejskich. Obecnie m. in. prezydenta i rady miejskiej a także Straży Miejskiej.
W Internecie opublikowano wiele zdjęć archiwalnych dawnego Zamościa, zamojskiej starówki i Rynku z Ratuszem, np.:
http://zci.zamosc.pl/page/350/na-starej-fotografii.html
https://zamosc.naszemiasto.pl/tag/zamosc-archiwalne-zdjecia
https://fotopolska.eu/Zamosc/u132476,Rynek_Wielki,192,48.html