Czas powstania Gminnego Cudu Regionu
1594
Opis cech fizycznych Gminnego Cudu Regionu
Powstała z inicjatywy i kosztem założyciela Zamościa Jana Zamoyskiego (1542 – 1605) Akademia Zamojska – jego „najukochańsza córa” – była trzecią uczelnią wyższą w kraju po Akademii Krakowskiej i Wileńskiej oraz pierwszą wyższą uczelnią prywatną. Budynek dawnej Akademii położony w północno zachodniej części Starego Miasta, przy zbiegu ulic Akademickiej i Pereca, pierwotnie powstał w 1593 r. jako niewielki obiekt w obrębie dzisiejszego skrzydła wschodniego. Założony został na rzucie czworoboku zbliżonym do kwadratu, z dziedzińcem wewnątrz. Właściwy gmach został wzniesiony w latach 1639–1648 w stylu wczesnobarokowym na wzór kolegiów jezuickich dzięki fundacji kanclerza wielkiego koronnego Tomasza Zamoyskiego i jego żony Katarzyny z Ostrowskich. Mieścił sale wykładowe, stancje, mieszkania profesorskie, bibliotekę i drukarnię. W latach 1752–1765 znacznie go przebudowano w stylu późnego baroku. Po kasacie Akademii i przeniesieniu z gmachu siedziby liceum, na które zamieniono uczelnię, budynek zaadoptowano na koszary wojskowe i do w 1866 r. stacjonowało w nim wojsko. Skuto wtedy m.in. ozdobne gzymsy, portale, obramienia okienne, zamurowano arkady na dziedzińcu i w tej formie budynek przetrwał do naszych czasów jako budynek murowany z cegły i obustronnie tynkowany, dwukondygnacyjny, z dwuspadowym niskim dachem krytym blachą. Prace remontowe rozpoczęte jesienią 2019 r. pozwoliły na przebudowę korpusu budynku, przywrócenie historycznego układu przestrzennego pomieszczeń i wykonanie nadbudowy przez odtworzenie dachu mansardowego.
Opis kontekstów historycznych Gminnego Cudu Regionu
Współtwórcą Akademii był najbliższy współpracownik Jana Zamoyskiego wybitny poeta renesansowy Szymon Szymonowic (1558-1629). Przez pierwsze kilkadziesiąt lat poziom kształcenia był bardzo wysoki, później stopniowo podupadała. Kształciła studentów z Polski i Litwy na czterech kierunkach: prawie, filozofii, medycyny i teologii. Zdobyła sobie znaczny rozgłos w całej Europie. Dzięki niej Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był jednym z głównych ośrodków myśli naukowej w Polsce. Funkcjonowała przez 190 lat a zamknięta została dopiero przez zaborcę austriackiego. Na jej miejscu utworzono dwie placówki edukacyjne Gimnazjum oraz Liceum, przekształcone następnie w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich, która odznaczała się wysokim poziomem. Do czasu II wojny światowej w dawnym gmachu Akademii znajdowało się jeszcze: I Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Zamościu, II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej w Zamościu (1916–1965, pierwotnie żeńskie), Szkoła Rzemieślniczo–Przemysłowa im. Tadeusza Kościuszki w Zamościu oraz rektorat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Szymona Szymonowica w Zamościu (2005–2013). W 2021 r. na bazie uczelni im. Szymonowica odtworzono Akademię Zamojską.
I Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Zamościu od 1916 r. funkcjonowało jako Gimnazjum Męskie otwarte jako „CK Gimnazjum Realne Męskie”. Od 1918 roku przyjęło nazwę „Królewsko-Polskie Gimnazjum Męskie” a później „Państwowe Gimnazjum Męskie 8 klasowe. Gimnazjum funkcjonowało obok męskiego i żeńskiego seminarium nauczycielskiego. Od 1937 roku szkoła przyjęła nazwę: „I Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego”, od 1949 – „I Liceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoyskiego”. Do wybitnej kadry profesorów Gimnazjum należał Stefan Miller – założyciel szkolnego ogródka przyrodniczego, przekształconego później w ogród zoologiczny.
Obok przedwojennych szkół średnich w budynku dawnej akademii Zamojskiej zlokalizowane były także urzędy m.in. sąd, powiatowa kasa likwidacyjna, komenda placu, straż obywatelska i okręgowy inspektorat szkolny (później usunięte).
Jan Zamoyski ufundował również drukarnię, która po jego śmierci przeszła na własność akademii. Wydała ona wiele wspaniałych publikacji, Rozsławiły one Zamość nie tylko w Polsce ale i ówczesnej Europie.
*Ciekawostka: w drukarni akademickiej w 1654 roku użyto po raz pierwszy drukiem literę ó!
Opracował: Mariusz Blicharz
Na zdjęciach i grafikach:
- Jan Zamoyski, portret Jana Szwankowskiego, 1602 r. (źródło Internet)
- Szymon Szymonowic, rycina, ? (źródło Internet)
- Widok fasady Akademii Zamojskiej w Zamościu z 1810 r. (źródło Internet)
- Gimnazjum i seminarium męskie, data wykonania fotografii nieznana (żródło Internet)
- Uczniowie gimnazjum z profesorem Stefanem Milerem, Zamość, jesień 1918 r.; fot. Archiwum Państwowe w Zamościu
- Konferencja naukowa „Akademia Zamojska: ku doskonałości człowieka i Ojczyzny”, zorg. przez Akademię Zamojską oraz Miasto Zamość, 2023 (źródło Internet)
- Budynek dawnej Akademii Zamojskiej współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Budynek dawnej Akademii Zamojskiej współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Budynek dawnej Akademii Zamojskiej współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Budynek dawnej Akademii Zamojskiej – fot. archiwalna ok. 1910 – 1915 (zbiory własne Mariusz Blicharz) i współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Budynek dawnej Akademii Zamojskiej współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Budynek dawnej Akademii Zamojskiej współcześnie, fot. Mariusz Blicharz
- Ekspozycja muzealna „Dzieje Akademii Zamojskiej i drukarni akademickiej” w budynku dawnej akademii, fot. Mariusz Blicharz
Stan zachowania/stopień kultywowania Gminnego Cudu Regionu
W 2021 roku Akademia Zamojska została reaktywowana, choć już nie znajduje się w budynku historycznym Akademii Zamojskiej.
Po II wojnie św. przeprowadzono wielokrotne remonty dawnej siedziby Akademii, a w l. 40-tych XX w. przebudowano portal. Pierwotne wyposażenie budynku nie zachowało się. Jesienią 2019 r. rozpoczęto prace remontowe mające przywrócić budowli późnobarokowy wygląd. Przeprowadzenie prac konserwatorskich we wnętrzach oraz na elewacjach pozwoliło na objęcie ochroną zachowanych elementów zabytkowych. Część pomieszczeń zostało zaadaptowanych na ekspozycję muzealną „Dzieje Akademii Zamojskiej i drukarni akademickiej”, a całe poddasze przeznaczono na cele kulturalno-edukacyjne – Zamojską Akademię Kultury.
