- Czas powstania:
XI wiek - Opis cech fizycznych wprowadzonego Gminnego Cudu Regionu
To jedyna romańska rotunda na terenie Polski zachowana wraz ze sklepieniem nawy. Datowana na XI lub XII wiek, należy do grupy rotund jednoapsydowych, wznoszonych w Europie (a szczególnie w Europie środkowej) w okresie od VIII do XIII wieku. Składa się z nawy na planie koła oraz półkolistej apsydy, nawa ma wysokość 13 m, a apsyda 6,8 m. W zachodniej części nawy znajduje się empora wsparta na trzech arkadach kolumnowych. Empora przeznaczona była dla kasztelana, prowadziło z niej wejście do palatium czyli rezydencji kasztelana, a później do książęcego zamku. Dojście z nawy na emporę stanowią kamienne schody, częściowo umieszczone w murze, który w tym miejscu ma grubość 1,75 m. Rotundę zbudowano z kamienia łamanego z okładziną z ciosów wapiennych.
3. Opis kontekstów historyczych
Najstarszy opis o Cieszynie pochodzi z roku 1155, kiedy to nazwa grodu Tescin wymieniona została wraz z innymi grodami kasztelańskimi w skierowanej do biskupa wrocławskiego Waltera bulli protekcyjnej papieża Hadriana IV. O istnieniu na terenie Cieszyna świątyni po raz pierwszy wspomina dokument wystawiony 25 maja 1223 przez biskupa Wawrzyńca dla klasztoru norbertanek z Rybnika, w którym zawiera się informacja o funkcjonowaniu w mieście ecclesiae (…) sancti Nicolai. W literaturze przedmiotu funkcjonują dwie teorie na temat funkcjonowania rotundy. Pierwsza teoria wskazana przez Idzi Panica identyfikuje ten obiekt z rotundą zamkową – zdaniem Panica w pierwszym okresie rotunda służyła nie tylko grodowi, ale też mieszkańcom całego regionu cieszyńskiego. Dopiero po wzniesieniu świątyni miejskiej została zamknięta dla mieszkańców i służyła jedynie kasztelanowi i załodze grodu. Druga teoria – Teresy Rodzińskiej-Chorąży i Zofii Jagosz Zarzyckiej Zarzycka postuluje przyjęcie założenia o równoległym istnieniu dwóch kościołów. Ten pod wezwaniem św. Mikołaja miałby znajdować się poza grodem, w obrębie osady przedlokacyjnej – we wczesnych dokumentach opisywany jest on jako znajdujący się na suburbium. W źródłach osiemnastowiecznych rotunda wymieniona jest jako kaplica pod wezwaniem św. Wacława. Rotunda była zapewne pierwszą murowaną budowlą wzniesioną na terenie Wzgórza Zamkowego. W początkach swego istnienia była otoczona potężnym wałem drewniano-kamiennym o szerokości dziesięciu metrów. Wokół rotundy znajdował się cmentarz. Pierwszym znanym ze źródeł pisanych kapelanem kaplicy był Bartłomiej, którego imię pojawia się w dokumentach przy okazji sporu o dziesięciny z pobliskich wiosek, Krasnej i Kleczomii, 7 czerwca 1284 roku. Początkowo rotunda pełniła rolę kaplicy grodowej, służyła także mieszkańcom podgrodzia. Po powstaniu księstwa cieszyńskiego i murowanego zamku gotyckiego rotundę włączono w system budowli zamkowych, podniesiono poziom posadzki, romańskie okna w apsydzie zastąpiono gotyckimi. Koniec XIII i cały XIV wiek to okres przebudowy zamku i zastąpienie umocnień drewnianych murowanymi. Romańska rotunda została dopasowana do gotyckiego zamku: poziom pierwotnie kamiennej posadzki podniesiono o dwa metry, zamurowano romańskie okna w absydzie, tworząc większe, gotyckie. W XIV wieku posadzkę pokryto glazurowanymi płytkami, ułożonymi w wizerunek orła śląskiego i inskrypcję ,,Premislaus Dux Tessinensis”. Świątynię na przestrzeni wieków dotykały pożary, ze źródeł pisanych znane są te w latach 1484, 1520, 1552 i 1570r. Po wojnie trzydziestoletniej zamek znajdował się w stanie ruiny, w związku z czym siedzibę książęcą przeniesiono do zamku dolnego, zaś na wzgórzu, według urbarza z 1755 roku, mieściły się spichlerze, sad owocowy i zabudowania gospodarcze. Na rycinie z 1789 roku rotunda ukazana została jako opięta przyporami i połączona za pomocą wspartego na filarach łuku z czworobocznym budynkiem.Po wygaśnięciu dynastii Piastów w 1653 roku rotunda straciła charakter kaplicy zamkowej. Następnie w 1839 roku, w trakcie przebudowy Góry Zamkowej w stylu klasycystycznym rotundę zasypano do połowy, a górną jej część obmurowano dostosowując do klasycystycznego wystroju zamku. Przeróbki te zaczęto usuwać w czasie II wojny światowej, samą rekonstrukcję rotundy dokończono w latach 1947-55. Od lat 90. XX wieku w dniu św. Mikołaja w rotundzie odbywają się nabożeństwa. Przed rotundą pozostały elementy konstrukcji budynku bramnego, brukowanej drogi dojazdowej do górnego zamku i – niegdyś potężnej – wieży przybramnej. Zachowana w partii fundamentowej wieża, wykonana została z kamienia wapiennego na rzucie koła o średnicy prawie 10 m. Grubość muru wynosi 3,3 m, zaś wnętrze użytkowe miało średnicę nieco ponad 3 m. Południowa część wieży wysunięta była poza mur obronny prawie 4 m, co pozwalało skutecznie odpierać ataki na bramę. Wejścia do wieży znajdowały się od strony dziedzińca, w partii przyziemia oraz wyżej, bezpośrednio z ganka korony muru obronnego. We wnętrzu wieży drewniane poziomy użytkowe, połączone były drewnianymi schodami lub drabinami. Na wyższych poziomach znajdowały się okna strzelnicze. Wieża przybramna została wzniesiona w końcu XIII wieku.
Obecny wygląd budowla zawdzięcza przeprowadzonej w połowie XX wieku reromanizacji. Resakralizacja rotundy, służącej po drugiej wojnie światowej jako obiekt turystyczny, miała miejsce 6 grudnia 1997 roku. Rotunda udostępniana jest do zwiedzania. Odbywają się w niej koncerty sakralne i folkowe. Ciekawostka: rotunda św. Mikołaja jest umieszczona na rewersie banknotu 20 zł PLN.
Dane identyfikacyjne
Województwo: śląskie
Gmina: Cieszyn