Rok powstania – II połowa XVIII wieku.
Opis cech fizycznych
Stary cmentarz komunalny znajduje się przy ulicy Zielonej, tuż nad rzeką Jasiołką.
Opis kontekstów historycznych
Jasielski cmentarz przy ul. Zielonej prawdopodobnie został założony w 1784 r. Mówią o tym częściowo zachowane dokumenty parafialne. Pomimo dramatycznych losów miasta w czasie II wojny, kiedy to Jasło niemal całkowicie zostało zburzone i spalone, ta nekropolia przetrwała do dziś. Dzięki zachowanym informacjom można było ustalić dokładny czas powstania cmentarza, jak również powiązać go z wydanym, przez władze austriackie w dniu 11 grudnia 1783 roku cesarskim dekretem, obejmującym miasta z terenu Galicji. Dekret ten nakazywał zamknięcie wszystkich cmentarzy przykościelnych oraz polecał magistratom wydzielenie poza obrębem miast obszarów, na których lokalizowano nowo zakładane cmentarze.Na terenie Jasła, do czasu wydania dekretu, pochówek zmarłych odbywał się na placu przykościelnym: fary, Karmelitów Trzewiczkowych i Św. Ducha. Pierwszy wpis w zachowanych, w archiwum parafii księgach zgonów (Liber mortuorum) podaje dzień 7 maja 1784 roku jako datę śmierci Kunegundy Sroczyńskiej.
Nowo założony cmentarz początkowo obejmował niewielki teren, o planie prostokąta, drzewami i kamiennym murem, pośrodku z krzyżami i kamiennymi obeliskami skupionymi przy drewnianej kaplicy. Obok mogił z drewnianymi i metalowymi krzyżami, w 1 poł. XIX w. stawiano także kamienne pomniki. Najstarszy i jedyny na tutejszym cmentarzu pomnik, który zachował pierwotną klasycystyczną formę obelisku ustawiony jest na grobie Józefy Pomianowskiej-Białkowskiej z Popielów (zm. 1857 r.). Stoi w pobliżu głównej alei, po jej lewej stronie i posiada bardzo rzadko spotykaną formę trójbocznego obelisku osadzonego na trójbocznym cokole.
Echem mody doby klasycyzmu są pochodzące z 60. XIX w. dwa kamienne nagrobki o formie trumny, stojące bezpośrednio na mogile. Jeden z nich, częściowo przykryty ziemią i porośnięty mchem, niemal „obudowany” późniejszymi nagrobkami, został w ostatnim czasie ustawiony przy głównej alei. Reliefowy napis na wieku trumny upamiętnia zmarłą w 67 roku życia z Łazowskich Karolinę Gurską. Z tych lat może pochodzić najstarszy przykład rzeźby sepulkralnej o klasycystycznej formie, utrzymany w duchu romantyczno-sentymentalnym, przedstawiający płaczkę przy złamanej kolumnie. Stoi na nagrobku rodziny Lazarowiczów.
W latach l859-1862 ze składek parafian wybudowano murowaną kaplicę cmentarną pw. Jezusa Ukrzyżowanego, w stylu neogotyckim. Nową kaplicę pokryto gontem. Jej bryła bardziej przypominała kościół jak kaplicę cmentarną. Istniał zwyczaj sytuowania nagrobków w pobliżu kaplicy – tak jak kiedyś przy kościele. Były to nagrobki trwałe i należące do zamożnych rodzin. Skromniejsze pochówki odbywały się w dalszej odległości od kaplicy.
Wymiana starej kaplicy na nową spowodowała większą dbałość o estetykę nekropolii. Od lat 70.XIX w. zaczęły pojawiać się nagrobki o zróżnicowanych formach. Finansowa pomoc Rady Gminy Jasło już pod koniec lat 80. XIX w. zaczęła wpływać na zmianę jego estetyki. W tych latach Jasło przeżywało intensywny rozwój gospodarczy, a szczególnie znaczący był ruch budowlany. Mieszczanie jasielscy nie tylko dbali o doczesność i najbliższe otoczenie, ale jak się okazuje także o miejsce wiecznego spoczynku. Filip Srzeniawski w okazjonalnym utworze napisał w formie wierszowanej na cześć władz miasta pt. Jasło i sąsiady (wydanym w 1890 r.), że przed powodzią cmentarz strzeże mur zbudowany przez Jasła Radnego, co jest właścicielem sklepu najstarszego. Dalej autor rozczula się nad urokiem jasielskiej nekropolii, pełnej zieleni i różnorodnych gatunków drzew, stwierdzając: Tyś nie na cmentarzu, lecz w przecudnym gaju, gdzie zdobią go kasztany, wierzby płaczące, brzozy i wysmukłe akacje, a z kwiatów wymienia różnobarwne róże, tulipany, astry, goździki, georginie, nieśmiertelniki, lilie, szkarłatne powoje, cyprysy i turecki bez biały. Zaznacza przy tym: wszystko tu ozdobą pośmiertnego grodu, skąd bracie! żadnego nie ma już wychodu. Odnotował, że istniały wspaniałe nagrobki, złocone napisy i okazałe krzyże, a opis kończy takimi słowami: cmentarz ten Jasielski nie do opisania, nic mu nie brakuje według mego zdania.
Nagrobki wykonywano z piaskowca, ale także z granitu i marmuru (czarnego i białego). Zamożni mieszczanie zaczęli zamawiać pomniki w warsztatach rzeźbiarzy z dużych ośrodków miejskich. Najstarsza sygnowana rzeźba z 1878 r. jest dziełem krakowskiego twórcy Władysława Eljasza. Okazałe są groby rodziny Dulębowskich — dzieło E. Stehlika, nagrobek rodziny Biesiadeckich, autorstwa F. Hochstima (z około 1880 r.) oraz pomnik nagrobny rodziny Pawłowskich wykonany po 1906 r. przez J. Kuleszę, nagrobki m.in.: Piotr Celestyn Kulka z Tarnowa, autor pomnika na grobie zasłużonego dla Jasła burmistrza Antoniego Koralewskiego oraz F. German z Nowego Sącza. Pod koniec lat 90. XIX w. zaczęły pojawiać się także prace kamieniarskie z ośrodka lwowskiego, sygnowane przez znane firmy Lucjana Tyrowicza i Henryka Periera, twórcy najstarszego na tutejszym cmentarzu grobowca z czerwonego kamienia rodziny Węgrzyńskich. Jedynym zachowanym importem spoza Galicji jest granitowy obelisk sygn. przez R. Strechnacka z Wiednia. Najliczniejszą grupę stanowią jednak prace anonimowych twórców lub dzieła nie sygnowane. Dziś obiekty te stanowią cenne przykłady sztuki sepulkralnej, wartościowe zarówno ze względów artystycznych, jak i z racji bogactwa ikonograficznych treści. Wyróżnia się też nagrobków dziecięcych przedstawiających dziecko jakby śpiące na poduszce. Pod koniec XIX w. popularna stała się forma obelisków stawianych u wezgłowia mogiły, której pole obwodzono kutym ogrodzeniem i wypełniano niską zielenią oraz kwiatami. Napisy inskrypcyjne, umieszczane najczęściej na marmurowych tablicach, są dość skromne.
Spore zasługi dla uporządkowania cmentarza i restauracji kaplicy położył proboszcz z lat 1888-1903, ks. Leon Sroczyński, aktywny członek Rady Gminy. Jego staraniem w 1900 r. wzmocniono mury kaplicy oraz dokonano wymiany pokrycia dachu. Różnorodność pomników znacznie zwiększyła się po 1900 r., kiedy to na cmentarzu pojawiły się nagrobki sygnowane przez dwóch mistrzów sztuki kamieniarsko-rzeźbiarskiej z Jasła: Jana Mitasińskiego i Józefa Sroczyńskiego, artysty-rzeźbiarza. Od 1907 r. rozpoczął się bardzo istotny proces porządkowania przestrzeni cmentarza, która została podzielona na kwatery. Około 1907 r. w stylu secesji wybudowana została jedyna na cmentarzu prywatna kaplica grobowa rodziny Lisowieckich, właścicieli Niegłowic.
Wzdłuż wytyczonych alei Starego Cmentarza zaczęto stawiać monumentalne nagrobki i pojawiły się grobowce. Te budowane były z ciosów piaskowca, najczęściej czerwonego, ubarwiającego wnętrze nekropolii. Nowym elementem kompozycyjnym stało się wpisanie w obręb cmentarza kwatery wojskowe z I wojny światowej, do dziś zachowanej fragmentarycznie. Około 1926 r. wzdłuż muru powstała alejka, szczelnie zabudowana grobowcami o eklektycznych formach, ale i o śmiałych rozwiązaniach stylowych. Obiekty te wyszły z jasielskiej pracowni betoniarskiej E. Dacyla, i tworzą rzadko spotykany zespół „małej architektury”.
Chroniony wpisem do rejestru zabytków cmentarz jasielski, od 2008 r. doczekał się opieki – społecznej, jaką jest kwesta w dzień Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny.
Województwo Podkarpackie
Gmina Jasło
Bibliografia:
„Encyklopedia Jasła”, pod red. Zdzisława Świstaka, Jasło 2010
